Torenhaan: hoog in de lucht en meestal goudblinkend

Een torenhaan is simpelweg een haan op een toren. Uiteraard geen levende haan en hij staat er ook niet zomaar. De haan staat op een draaiend voetstuk en is zo uitgevoerd dat hij met zijn kop in de wind draait waarbij de wind zodanig langs zijn staart glijdt dat het beest de windrichting blijft volgen. Maar er bestaan ook alternatieven die echter dezelfde functie hebben. Aan torenhanen is overigens dikwijls een symbolische waarde toegekend. Of de geschiedschrijving en de mondelinge overlevering daarin betrouwbaar zijn kan eigenlijk niemand zoveel schelen. De torenhaan als opvallend verschijnsel kan immers bij iedereen iets anders oproepen.

Eigenschappen en functie van torenhaan

Een torenhaan heeft niet alleen de functie van opvallend object op een kerktoren. Door zijn specifieke eigenschappen kan hij ook de windrichting aangeven.

Geen natte vingerwerk meer

Een torenhaan wordt ook wel windhaan of weerhaan genoemd. De praktische functie is het aangeven van de windrichting wat iets secuurder is dan een natte vinger in de lucht steken.

Verschillende uitvoeringen

Torenhanen komen niet alleen voor op een draaiende voet maar soms ook op een metalen bol of op een kruis. Ook de combinatie van alle drie komt veelvuldig voor met onderaan de bol, daarop het kruis en uiteindelijke de haan.

Haantje de bovenste

Hoewel het spreekwoord luidt “Haantje de voorste” is er in dit geval sprake van haantje de bovenste. Mede door die eigenschap is een torenhaan een windwijzer geworden en op nagenoeg alle kerktorens te vinden.

Alternatief voor buienradar

Wie in de buurt woont van zo’n torenhaan en er direct zicht op heeft kan aan de hand van de windrichting bepalen hoe een fietstocht moet worden aangevangen. Keuze is dikwijls op de heenweg wind van voor en op de terugweg van achter. Op die manier is de haan een eeuwenoud alternatief voor buienradar of een andere mogelijkheid om via internet de windrichting te weten te komen.

Torenhanen: eeuwenoud met heidense voorlopers

Torenhanen zijn al heel oud en kwamen meer dan duizend jaar geleden al voor op klokkentorens van kerken.

Bronzen exemplaar

Reeds uit de negende eeuw bestaat een kerkelijke verwijzing naar een torenhaan die in opdracht van bisschop Rampertus van Brescia in 820 is gegoten. Dit bronzen exemplaar kreeg een plek op de toren van de kerk San Faustino Maggiore.

Heilig dier

Overigens is het verschijnsel van een haan op een hooggeplaatst punt nog ouder maar dan als een heidens gebruik. De haan gold in de heidense tijd als een heilig dier en werd onder meer in verband gebracht met elfen.

Symboliek van de torenhaan

De haan zou volgens sommige geschiedschrijvers ook een stichtende bedoeling hebben en verwijzen naar het kraaien van de haan toen Christus verloochend werd. Voorafgaand aan het kruisigen van Christus zou Petrus drie keer ontkend hebben dat hij Christus kende voordat de haan zou kraaien. Maar die symboliek gaat niet altijd op omdat het ook voorkomt dat er een zwaan of iets anders op een kerktoren staat. Zo staat op de Domtoren van Utrecht een silhouet van Sint Maarten met een bedelaar.

Van pony tot Jacobsschelp

Maar er zijn meer voorbeelden van een andere afbeelding. Op de Martinitoren in de stad Groningen staat een kleine pony waarvan wel eens gedacht wordt dat het een paard op ware grootte is. Nou ja, van beneden af is de grootte van het beest moeilijk in te schatten. In Assen staat op de kloosterkerk een engel die op een bazuin blaast. Op de torenspits van de Jacobikerk in Utrecht is in de vijftiger jaren een Jacobschelp geplaatst.

Oorsprong zwaan op Lutherse kerken

Op Lutherse kerken komt vooral een zwaan voor. Het verhaal gaat dat een zwaan verwijst naar de theoloog Johannes Hus. De vertaling van de Tsjechische naam Hus is gans. Toen de theoloog op de brandstapel terecht kwam in 1415 zou hij hebben uitgeroepen: "Jullie verbranden een gans maar er zal een zwaan uit zijn as herrijzen die jullie niet te pakken zullen krijgen". Die uitspraak zou een eeuw later met Maarten Luther in verband worden gebracht waarna de zwaan het herkenningsteken van de Lutherse kerk werd.

Torenhaan en onveiligheid

De haan had vroeger niet in alle gevallen een veilige plek. In de tijd dat er nog geen bliksemafleiders bestonden werd de haan nog weleens door een bliksem getroffen. Soms was het afbranden van de kerk daar het gevolg van. Maar nadat alle kerktorens van beeldverstorende bliksemafleiders waren voorzien was dit euvel opgelost.

Schietschijf als bij koningsschieten

Torenhanen zijn ook wel eens gebruikt als schietschijf zoals dat bij koningsschieten of vogelschieten gebeurde bij schuttersgilden. Zo zijn er veel hanen die schietgaten hebben waarvan een bewijs te vinden is in het Musée de la cloche et du carillon in Tellin in de Belgische provincie Luxemburg.

Rijmpje in Museum Meermanno

Over hanen, zwanen, huizen of kruisen is in het Museum Meermanno in Den Haag een leuk rijmpje te vinden:

Protestanten hebben een haantje,
Luthersen hebben een zwaantje,
Doopsgezinden hebben een huisje
Katholieken een kruisje.