Historische kruidenmiddelen: Confectio Alkermes

Wij mensen zijn altijd op zoek geweest naar middeltjes die onze gezondheid kunnen verbeteren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er door de eeuwen heen genezers, dokters, apothekers en herboristen ingewikkelde geheime en minder geheime natuurlijke middeltjes samengesteld hebben. Veel van deze mengsels zijn honderden jaren in gebruik geweest, worden nu herontdekt, aangepast en soms opnieuw als wondermiddelen op de markt gebracht. Zweedse kruiden, Venetiaanse theriak of Essiac om er maar enkele te noemen.
Persoonlijk denk ik, dat we van die oude middelen wel iets kunnen leren, maar dan vooral dat we niet klakkeloos de gekste ingrediënten door mekaar moeten mengen en dat het 'eeuwig leven' middel nooit gevonden zal worden.

Bij deze dus opnieuw enkele inspirerende en grappige natuurlijke mengsels uit de oude apothekersboeken

Confectio Alkermes

Neem sap van zoete appelen, rozenwater, droge ruwe zijde en kermesbessen, van elk een pond. Laat aftrekken en weken gedurende 24 uur, laat daarna op gematigd vuur koken tot roodwordens toe, voeg na krachtig uitpersen 1 pond suiker toe.
Kook af volgens de kunst tot de consistentie van honig of een weinig minder, neem van het vuur af en terwijl het nog warm heeft voeg er aan toe : grijze amber, zeer fijn gesneden lapulissteen, witte margrietparels, kaneel, aloeshout, goudblaadjes, muskus. Meng, maak een zachte likkepot, die moet bewaard worden in een welgesloten glazen vat.

Deze confectie is zeer krachtdadig ; zij verhelpt de hartkloppingen, neemt de moedeloosheid en het verdriet zonder bepaalde oorzaak weg, ze is zeer voordelig voor de zwakken, voor hen die uit een langdurige ziekte komen en aan de herstellende.

Deze confectie (conficere, confectio, een voltooid werk, een volledig geheel) is een soort vloeibare likkepot en werd voor het eerst samengesteld door M e s u e s (Xe eeuw), een Arabische geneeskundige, beter bekend als Avicenna; vandaar de naam al-kermes, beginnend met het arabisch lidwoord. Het was dus een soort medicinale confituur.

De ruwe zijde die er in voorkomt moest eerst een speciale bereiding ondergaan : uit de cocons werden de wormen verwijderd en in een oven werd de afgesponnen zijde gedroogd en daarna tot poeder gewreven in een mortier. De Lapis Lazuli, de azuursteen (pierre d'azur) werd geroosterd en fijn verpulverd, daarna afgespoeld en gedroogd. De rode kleur werd toegeschreven aan de scharlakenbessen, in feite aan de Kermesschildluis die vooral op Quercus ilex leeft en die nog lang als kleurstof in gebruik is geweest.

Confectio de Hyacintho

De Confectio de Hyacintho vormde met de Triakel, de Mithridaat en de Confectie van Alkermes de vier grote bereidingen in de oudheid. Zij bevatte Oranje-gele Edelstenen, Hyacint, Rode Koralen, Armenische Bolus, Gezegelde Aarde, Scharlakenbessen, Ganzerikwortels, Essenkruid, Citroenzaad, Zurkel, Porselein, Saffraan, Mirre, Rode Rozen, Sandelhout, Been uit het hart van de Hert, Gebrande Hertshoorn, voorbereide schavelingen van Ivoor, Saffieren, Smaragden, Topazen, Voorbereide Margarietparels, ruwe Zijde, Goudblaadjes, Zilverblaadjes, Kamfer, Muskus, Grijze Amber.

Meng en maak een confectie met citroensap ; wij verlangen dat deze confectie, zoals deze van Alkermes in de Officina bewaard worden zonder amber noch muskus ; ze is doeltreffend tegen aandoeningen van het hart en de geslachtsdelen, ze behoedt tegen duizeligheid en verhelpt tegen besmettingen en vergiftigingen.

L e m e r y geeft de reden aan waarom amber en muskus niet op voorhand mogen bijgemengd worden. « On reserve d'ordinaire la plus grande partie de la confection sans y mêler de musc ni d'ambre en faveur des femmes et des hommes mêmes qui sont sujets aux vapeurs. » De vapeurkes, de opvliegingen kwamen toen blijkbaar veel voor, zoals afbeeldingen uit die tijd ons duidelijk maken. Deze Confectio lijkt nogal sterk op de Alkermes, waren in feite variaties op hetzelfde thema. Men wou blijkbaar iets nieuw maken maar durfde nauwelijks afwijken van het oude.

Voor de bereiding van deze kostelijke samenstelling werd geklaagd omdat de ingrediënten die afgeleverd werden niet altijd zuiver waren. Inderdaad de gezegelde aarde was zeer dikwijls vervalst. De gezegelde aarde d. i. Terra sigillata of Terra lemnia, was een soort klei die met grote plechtigheid op het eiland Lemnos door de priesters werd opgedolven en in verzegelde pastillen werd verkocht. Ook werd geklaagd dat in plaats van het been uit het hart van een hert een paardenbeen werd gemengd.

Voor een herborist is het altijd weer een uitdaging om de vermelde kruiden ingrediënten op naam te brengen. Ganzerikwortel zal wel een van onze Potentillasoorten geweest zijn, zoals Vijfvingerkruid of Tormentil die vooral bloedstelpend en stoppend zijn. Essenkruid is onze Es, Fraxinus exelsior, die nu nog steeds bij reumatische klachten gebruikt wordt.
Verder is het voor een arme herborist totaal onmogelijk om zo'n kostbaar medicijn te maken met zilver, goud, grijze amber en bij God gezegelde aarde. Waar zou ik die op moeten delven?