Iconen als religieuze kunstproducten

Een icoon is een kunstwerk met bepaalde religieuze kenmerken. Het woord icoon betekent beeld en gelijkenis. Onderwerpen voor iconen zijn Christus, de Moeder Gods, engelen, heiligen en christelijke feesten en gebeurtenissen uit de Bijbel. Meestal zijn iconen schilderstukken op houten panelen maar er zijn ook kleinere exemplaren op metaal.

Iconen en Oosterse orthodoxie

Het schilderen van een icoon gaat in de regel gepaard met gebed en wordt binnen de oosters-orthodoxe kerk als een religieuze handeling beschouwd en wordt dikwijls voorafgegaan door het te rade gaan bij een biechtvader. Bij het schilderen van iconen dient rekening gehouden te worden met regels over zuiverheid en uniformiteit. Een iconenschilder gaat er van uit dat hij door Gods hand wordt geleid. Iconen worden daarom niet gesigneerd. Ze zijn vooral ontstaan in landen waar het christendom in de vorm van Oosterse orthodoxie de godsdienst is, zoals Griekenland, Rusland, de Balkanlanden, Oost-Europa en ook Egypte en Ethiopië.

Het schone, ware en goede

Heiligen worden op iconen afgebeeld zoals ze in het hiernamaals zijn. Alle iconen gaan uiteindelijk terug op de oer-icoon Christus die het Beeld van God is. De afbeeldingen geven een mysterie weer. Ze willen ons vertellen over het schone, ware en goede. Ze overstijgen daarmee het tijdelijke en richten onze blik naar het oneindige, naar het eeuwige. Door zich op een icoon te concentreren kan een gelovige zich makkelijker losmaken van de wereld tijdens het bidden.

Metalen icoontjes

Toen Sigmund freiherr von Heberstein in de zestiende eeuw door Rusland reisde schreef hij: “Iedere Rus heeft in zijn woonkamer of slaapkamer een afbeelding, geschilderd of gegoten in metaal. De bezoeker kijkt op het moment dat hij het huis betreedt rond om te zien of ze een icoon hebben. Hij neemt zijn hoofddeksel af en maakt het kruisteken. Vervolgens richt hij zich tot de bewoners met de woorden: Dat u gezond moge blijven!”. Duidelijk is hierdoor dat toen al in Russische woningen niet alleen maar geschilderde iconen waren, maar ook iconen in metaal gegoten. Die metalen iconen waren vooral bedoeld om vanwege hun beschermende werking onderweg mee te dragen waar de op hout geschilderde exemplaren te kwetsbaar voor waren. Bij thuiskomst kreeg het metalen icoontje weer zijn plek in de mooie hoek. Nu nog beleven velen oosterse christenen op die wijze hun geloof.

Maken van iconen

Voor het maken van iconen mag volgens de traditie alleen gebruik gemaakt worden van natuurlijke materialen zoals bladgoud, hars, hout, krijt, lijm en tempera. Tempera is een verfsoort die bestaat uit eidooier, water en pigmenten in poedervorm van minerale oorsprong welke met de hand of door middel van een stamper in een vijzel worden vermengd. Als basis voor een icoon wordt een paneel gebruikt dat meestal van hout is. Soms wordt dat paneel in het midden iets uitgediept waardoor een soort lijst als rand ontstaat. Het paneel wordt bekleed met linnen waarop verschillende lagen van een mengsel van lijm en krijt worden aangebracht. Daarna kan met het schilderen worden aangevangen. Uiteindelijk wordt het icoon meestal bedekt met vernis op basis van lijnolie of uit verschillende harssoorten.

Kleurgebruik en betekenis

De kleuren die gebruikt worden voor het schilderen van een icoon hebben een eigen betekenis. Zo wordt de kleur oker gebruikt om de huid van de heilige af te beelden. Purper is de kleur van het goddelijke en blauw de kleur van het menselijke zoals de Moeder Gods die immers menselijk was. Groen staat voor jeugdigheid, geborgenheid en vruchtbaarheid. Het goddelijke licht wordt weergegeven met de kleur wit. Goud of geel straalt goddelijke zonneglans uit. De kleur van de aarde is bruin en zwart staat symbolisch voor de hel en de dood.

Grote collectie iconen in voormalig klooster in Kampen

Iconen bezichtigen kan in een uniek museum in de Nederlandse stad Kampen. De collectie van het museum telt meer dan 150 iconen uit diverse landen. Het museum is te vinden in het centrum van Kampen en is gevestigd in een historisch pand dat ooit als klooster dienst deed. Naast het bewonderen van de iconen kan in het museum ook informatie worden verkregen over het vervaardigen van de iconen en de regels die daarvoor bestaan.

Lees verder

• Altaar, antependium, predella en retabel als kunstwerken
• Museum voor Religieuze Kunst in Uden