Gesorteerde antoniemen

Het Nederlands kent een groot aantal interessante eigenaardigheden. Soms intrigerend, soms lastig. Beide eigenschappen zijn aanwezig bij antoniemen. Dat zijn woordparen waarvan de leden in zekere zin een tegengestelde betekenis hebben, zoals jong-oud, kort-lang, man-vrouw. Binnen die groep Nederlandse antoniemen is er een subgroepje waarvan de twee woorden precies hetzelfde zijn, maar hun betekenis min of meer tegengesteld. Hier volgen er enkele. Kun je de reeks aanvullen?

Afspraken

Je mag het begrip antoniem wel ruim interpreteren: naast hoog-laag bestaat er ook hoog-diep en naast arm-rijk ook arm-been. Maar hier hebben we het uitsluitend over paren woorden die qua vorm identiek zijn, maar qua betekenis elkaar tegendeel aanduiden.

Voorbeelden

Gijzelaar kan zowel actief de gijzelnemer betekenen, als passief de gegijzelde. Zo ook:

Martelaar actief: folteraar; passief: bloedgetuige.

Model kan zowel duiden op het origineel waarvan nabootsingen worden gemaakt: fotomodel, modelschool, als op de nabootsing van een origineel: modelbouw, modelspoorbaan.

Gesorteerd kopen we gesorteerde appels of eieren, dan zijn die zoveel mogelijk overeenkomend in gewichtsklasse, grootte, kleur of soort; kopen we echter gesorteerde bonbons, dan krijgen we bonbons die juist zoveel mogelijk verschillend in gewichtsklasse, grootte, soort of kleur zijn.

Slaap kan zowel de oorzaak als het gevolg betekenen: Wie slaap heeft, heeft slaap nodig.

Direct heeft zowel de betekenis nu, onmiddellijk , als niet nu, straks : Op het verzoek "Wil je direct hier komen!" kan als reactie komen: "Ja, ik kom nu direct" / "Nee, ik kom direct wel".

Meteen hetzelfde als direct : nu, onmiddellijk dan wel niet nu, straks. Voorbeeld: "Wil je meteen hier komen!" met als mogelijke reacties: "Ja, ik kom nu meteen" / "Nee, ik kom meteen wel".

Het verschijnsel doet zich niet alleen bij naamwoorden voor; ook sommige werkwoorden horen tot deze speciale groep antoniemen:

Afmaken heeft zowel de betekenis "de constructie voltooien" als "de destructie voltooien".

In elkaar timmeren herbergt een soortgelijke dubbelzinnigheid. De zin "Ik ben ons hondenhok in elkaar aan het timmeren" kan zowel op de constructie als op de destructie duiden.

Naar mijn mening kunnen we tot bedoelde groep van antoniemen ook hele zinnen rekenen die, afhankelijk van de intonatie, van de context of van de verhouding die gesprekspartners tot elkaar hebben twee elkaar tegengestelde betekenissen dragen:

"Dat moet je eens proberen!" kan een aansporing zijn om iets wel te doen, maar ook een waarschuwing om juist iets niet te doen.

"Vind je dit niet de moeite?" kan betekenen dat de spreker het zelf eigenlijk wel de moeite vindt, maar ook dat de spreker vermoedt dat de aangesprokene het zelf niet de moeite vindt.
De betekenissen laten zich parafraseren door:
"Ben je het met me eens dat dit de moeite is?" en:
"Is het zo dat jij dit niet de moeite vindt?"

"Als hij niet snel contact opneemt, kan hij gemist worden." In deze zin ligt de betekenis besloten "...kan het zijn dat ze hem kwijt zijn", d.w.z. is hij er niet terwijl hij er wel had moeten wezen, maar ook "...kunnen ze ook wel zonder hem", d.w.z. is hij er wel terwijl ze liever hadden dat hij er niet meer was.

Uitdaging

Ken je meer van zulke speciale antoniemen? Plaats ze dan, liefst met verduidelijkende omschrijving of voorbeeldzinnetjes als reactie op dit artikel. Het gaat hier overigens met nadruk niet om de zogenaamde "basaltwoorden" zoals basalt, volledig, morgenavond en boosaardig, waarvan de woorddelen (bas - alt, vol - ledig, morgen - avond, boos - aardig) in enige mate elkaars tegendeel zijn. Van deze groep woorden staan er 70 beschreven in Battus, Opperlandse taal- & letterkunde uit 1981, maar die woorden horen niet thuis in de deelverzameling waarover dit artikel gaat.