Tapa: de verbindende schakel tussen de volkeren van Oceanië

Al sinds duizenden jaren klinkt er op de eilanden van Oceanië hetzelfde geluid. Ingezet door een enkele vrouwenstem volgt een melodie als vanzelf haar weg onder het ritmisch geluid van slagen op hout. Het is het geluid van het maken van tapa. Vooral vrouwen maken tapa. Steeds schuiven ze een stofdeel naar voren en weer terug om dit plat te slaan. Net zolang totdat dit over de gehele oppervlakte een regelmatige dikte heeft. Dan pas is tapa geschikt om er geschenken, kleding, kunst, of andere voorwerpen van te maken. Of om te gebruiken voor ceremoniële en rituele doeleinden.

Boomschors

Tapa vormt een van de levensaders van de volkeren van Oceanië, maar is in het noordelijk halfrond nauwelijks bekend. Totdat Museum Rautenstrauch- Joest (Keulen) in haar archief een collectie boomschors vond. Uit onderzoek bleek het te gaan om tapa. Dat leidde tot de expositie ‘Made in Oceanië’ (van 12 oktober 2013 tot 27 april 2014).

Tapa

Het woord tapa stamt van de term kapa uit Hawaï. Het is een nog onbeschilderd stuk boombast. Door de diverse talen van de eilandbewoners van Oceanië staat kapa ook bekend onder andere namen.

• In Fiji noemen ze het Masi.
• In Tonga Ngatu
• In Samoa Siapo
• In Niuehe Hiapo

Eigen identiteit

Binnen het kader van globalisatie ontstond bij de bewoners van Oceanië het verlangen naar de expressie van hun eigen identiteit.
Dat leidde tot de huidige opleving van tapa. Zo maken bloemen op blouses uit Hawaï steeds meer plaats voor motieven uit de cultuur van tapa.

Symbolen

De decoratie op tapa bestaat vaak uit symbolen. Zo naaien de bewoners van sommige eilanden de door hen als geld gebruikte schelpjes op kleding van tapa als aanduiding van hun rangorde in de maatschappij. Door de eeuwen heen veranderden de motieven. Onder de invloed van de missie verschenen op tapa christelijke symbolen.

Broussonetia papyrifera

Doorgaans wordt tapa gemaakt van de bast van de Broussonetia papyrifera. Deze boom wordt al sinds eeuwen aangeplant in Oceanië. Het zijn kleine zachtharige bomen met kogelvormige vrouwelijke bloeiwjzen. Broussonetia papyrifera levert een zeer goede papiervezel. Soms maakt men tapa ook wel van de bast van de artocarpus ofwel broodboom. De grote zetmeelhoudende vruchten worden gegeten evenals de zaden. In de jaren zestig van de vorige eeuw was het verwerken van broodboomtapa tot dikvezelige kleding uit gebruik geraakt. Nu is het weer in de mode.

Van bast tot tapa

Het productieproces om van bast tapa te maken kent verschillende fases. Na het inweken en het scheuren volgt het platslaan. Om de stof meer te laten kleven en omwille van de vorm beter bewerkbaar te maken liet men deze vroeger ook wel garen. Door tapa te besprenkelen met plantensap bood ze meer weerstand tegen regen.

Van kleding tot grafdecoratie

De verschillende eilanden van Oceanië kennen zo hun eigen toepassen van tapa qua grootte en gebruik. Op de Melanesische eilanden maken ze van tapa kleding of grafdecoraties in de vorm van lange banen. Op de westelijke eilanden van Polynesië maken ze tapa in groot formaat om bijvoorbeeld lijken van belangrijke personen erin te wikkelen. Ook hier zie je tapa in lange banen bij ceremonies als trouwerijen of uitvaarten van belangrijke personen.

James Cook

In de 18e eeuw ontdekten James Cook (1728-1779) en Georg Foster (1754-1794) tijdens hun reizen in Oceanië tapa. Onder de indruk van de rijkdom aan objecten en vele kunstvormen, waaronder tatoeages, legden ze een collectie aan en beschreven deze. Het meeste betrof kapa uit Hawaï. Na hun terugkeer in Europa begonnen ze met tapa een handel in curiositeiten. Zoals ook met textiel werd tapa in lange banen en stofstalen gesneden. Men zag de waarde ervan niet in. Zo gebruikten zelfs etnologische musea tapa als achtergrondbehang in hun vitrines.

Tapa is uit haar schuilplaats gekropen. Op 12 oktober opende het Rautenstrauch-Joest-museum in Keulen als eerste museum van het Noordelijk halfrond een expositie over tapa. Onder de noemer ‘made in Oceanië’ vestigde tapa daarmee haar naam als verbindende schakel tussen de volkeren van Oceanië.