Eeuwenoude fresco’s in de Elmelunde kerk op Møn (Denemarken)

Het eiland Møn (Moen) staat voornamelijk bekend om haar prachtige grote witte krijtrotsen die meters boven de zee uitreizen. Niet iedereen weet dat op Møn nog een hele bijzondere bezienswaardigheid staat: de Elmelunde kerk. In die kerk zijn grote delen beschilderd met prachtige muurschilderingen uit de 15e eeuw. De zogenaamde fresco’s zijn een bijzondere verschijning gezien hun ouderdom. Onder en naast de fresco’s zitten nog oudere schilderingen verstopt die in de 12e eeuw werden gemaakt. De fresco’s in de kerk van Elmelunde zijn prachtig om te zien, maar niet de enige in hun soort. Er zijn nog twee kerken op het eiland die zijn gedecoreerd met fresco’s. In heel Denemarken zijn maar liefst zeshonderd kerken die door middel van kerkmuurschilderingen werden versierd.

Fresco’s in Deense kerken

Fresco's

Een fresco is een beschildering op een gepleisterde muur of plafond. Kerkfresco’s (of kerkmuurschilderingen) zijn te vinden in ongeveer zeshonderd kerken in Denemarken. Dit is de hoogste concentratie van behouden fresco’s in kerken ter wereld. In middeleeuws Europa waren fresco’s in kerken zeer algemeen. Tegenwoordig wordt het als bijzonder beschouwd als ze nog steeds aanwezig zijn, vanwege twee redenen. Ten eerste werden bijna alle fresco’s vernield tijdens de Reformatie. De Reformatie was de afscheiding van de protestanten van het Rooms-katholieke geloof in de 16e eeuw die niet zonder slag of stoot ging. Ten tweede werden de fresco’s die de Reformatie hadden doorstaan vaak door verbouwingen in de kerk vernietigd.

De oudste fresco's

De oudste Deense kerkfresco’s dateren uit de 12e eeuw. Ze werden geschilderd door Europese kunstenaars in de Romaanse stijl. Dit was een populair kustvorm tussen 1000 en 1200 en was afgeleid van de Romaanse architectuur uit het oude Rome. In de 14e eeuw werden de schilders beïnvloed door de sierlijke Gotische kunststijl (circa 1200-1550). Schilders uit Europa werden toen niet langer gevraagd om de schilderingen te maken, maar de Deense schilders maakten de fresco’s zelf. Mogelijk werden de Deense kunstenaars voorheen niet als vaardig genoeg beschouwd om deze belangrijke taak uit te voeren.

Restauratiewerkzaamheden

Tegen het einde van de 19e eeuw voerde de Deense archeoloog annex schilder Jacob Kornerup (1825-1913) restauratiewerkzaamheden uit in tachtig kerken in het hele land. Hij trof fresco’s aan die eeuwenlang verborgen zaten onder een laag pleister (dat de Denen witkalk noemen). De witkalk was een witte egale laag van enkele millimeters dik die gemaakt was uit kalk. In de loop van de 19e en 20e eeuw werden delen van de witkalk in kerken afgeschraapt en de laag werd verwijderd als er fresco’s zichtbaar werden.

Geschiedenis van de kerk van Elmelunde

De kerk van Elmelunde in de plaats Stege is de oudste kerk op het eiland Møn. De kerk werd waarschijnlijk gebouwd op de plaats waar eens een houten kerk stond. Ten oosten van de kerk ligt een begraafplaats uit de Bronstijd (een zogenaamde grafheuvel). In 1085 werd de houten kerk vervangen door een kerk van steviger materiaal. Er werd graniet, kalk, vuursteen en stro gebruikt om een nieuw gebouw te maken in Romaanse stijl. Tegenwoordig is uit die periode alleen een lange muur met daarin een triomfboog bewaard gebleven.

Rond 1200 werd de kerk uitgebreid naar het westen. De twee voormalige ingangen (één voor vrouwen, één voor mannen) werden dichtgemetseld en er kwamen twee nieuwe ingangen. De zuidwestelijke ingang wordt tegenwoordig als de hoofdingang van de kerk gebruikt. Tussen 1300 en 1500 werd er gewerkt aan de toren en aan de wenteltrap die naar de bel in de toren moest leiden. In de vijftiende eeuw werd besloten dat het ruim driehonderd jaar oude houten plafond vervangen moest worden. In 1462 werd het plafond vervangen door gotische kruisgewelven die hun vorm kregen door twee even grote tonggewelven (een stenen halve cilinder) met elkaar te laten kruisen. De kruisgewelven kwamen eruit te zien als een koepel met aan alle vier de zijden een boog. Het gebied tussen de bogen (het plafond) kenmerkte zich daardoor als een kruis. Rond 1500 werd een deel van het koor (het achterste gedeelte van de kerk) afgebroken en vervangen. Sindsdien werd er niets meer veranderd aan het exterieur van de kerk, uitgezonderd van onderhoud, zoals nieuwe dakbekleding. Het interieur maakte nog wel grote veranderingen mee en kreeg een uit hout gesneden altaar en preekstoel. Uitgezonderd het altaar uit 1646 en de preekstoel uit 1649, maken de fresco’s op de gewelven en muren toch de meeste indruk.

Fresco’s in de kerk van Elmelunde

Gotische schilderingen

De vele goed bewaarde fresco's bedekken de gotische gewelven en muren van het schip en het koor (midden en achterste gedeelte van de kerk). Ze werden tegen het einde van de 15e eeuw in Gotische stijl geschilderd door een onbekende kunstenaar die de naam ‘Elmelunde Meester’ heeft gekregen. Het is onbekend waar en wanneer hij precies leefde en wat zijn naam was. In 1969 startte het Nationaal Museum van Denemarken aan restauratiewerkzaamheden van de fresco’s die in de loop van de eeuwen vies en minder kleurrijk waren geworden. Al eerder, in 1885 werden de fresco’s ontdekt en vervolgens gerestaureerd in 1895. Tijdens het restauratiewerk bleek dat de kerk eerder was gedecoreerd met 12e-eeuwse Romaanse fresco's. Onder leiding van het museum werd het eerdere restauratiewerk gecorrigeerd en werden nieuwe fresco's onthuld. Vanwege financiële problemen zijn veel fresco's (anno 2017) nog steeds verborgen onder de laag witkalk.

Wat beelden de fresco’s uit?

De Elmelunde Meester presenteerde zijn kunst in de vorm van verscheidene scènes uit het Oude en Nieuwe Testament, en uit het verhaal van de Schepping. Tevens maakte hij illustraties van dagelijkse activiteiten zoals ploegen en jagen. Een onderscheidend kenmerk van de Elmelunde Meester is dat de figuren allemaal slaperige gezichten hebben, of ze nu in de hemel zijn of in de hel. De ruimtes tussen de fresco's vulde hij op met schilderingen van bloemen, planten, boomtakken en andere natuurgerichte ornamenten. Hij maakte gebruik van de kleuren zwart, oker, paars en rood, en gele en groene pasteltinten.

De fresco’s zijn geschilderd in de zogenaamde biblia pauperum-stijl. In een simpele geïllustreerde Bijbel werden de tekeningen minder belangrijk gevonden dan de tekst. In de biblia pauperum (een Bijbel voor de armere die vaak niet konden lezen) werd zelden of geen tekst gebruikt. De tekeningen in het boek zijn vergelijkbaar aan moderne stripverhalen. De woorden die werden uitgesproken door figuren werden rechtstreeks uit de mond geschreven.

Niet alleen in Elmelunde kerk

In twee andere kerken op Møn (in Keldby en Fanefjord) zijn ook fresco’s aangetroffen in dezelfde schilderstijl. Met dank aan het embleem dat de Elmelunde Meester achterliet bij alle drie de kerken, wordt geconcludeerd dat de schilderingen allemaal door hem zijn gemaakt.

Lees verder

• De bijzondere hunebedden op Møn (Denemarken)
• De eeuwenoude begraafplaats van Lindholm Høje (Denemarken)