Frédéric François Chopin (1810-1849) - Componist

Frédéric Chopin werd geboren in een klein dorpje in Polen waarna hij op jonge leeftijd verhuisde naar Warschau. Via zijn moeder en zus kwam hij op vierjarige leeftijd in aanraking met de muziek en liet al snel blijken over een enorm muzikaal talent te beschikken. Vanaf zesjarige leeftijd stond de rest van zijn toekomst volledig in het teken van de muziek waarna hij na zijn afstuderen naar Wenen reisde om daar zijn debuut te maken. Door omstandigheden werd Frédéric gedwongen door te reizen naar Parijs waar hij de rest van zijn leven bleef wonen en een relatie kreeg met de excentrieke schrijfster George Sand. Helaas kampte Frédéric vanaf het moment dat hij George ontmoette met gezondheidsproblemen die in de loop der jaren steeds erger werden en uiteindelijk zijn dood betekende op negenendertigjarige leeftijd.

Inhoud

• Jeugd Frédéric Chopin
• Liefde en vriendschap
• Laatste jaren
• Het oeuvre van Frédéric Chopin

Jeugd Frédéric Chopin

Frédéric Chopin kwam ter wereld in een klein dorpje genaamd Żelazowa Wola maar verhuisde al op jonge leeftijd naar de Poolse hoofdstad Warschau. Via zijn moeder en zus kwam hij in aanraking met piano en bleek over zo veel talent te beschikken dat zijn ouders op zijn zesde een muziekleraar voor hem in de arm namen. Na het volgen van diverse (muzikale) opleidingen besloot Frédéric naar Wenen te reizen om zijn debuut te maken maar kon door het uitbreken van de Poolse opstand helaas niet meer terug naar huis.

De familie Chopin
Na het overlijden van zijn vader besloot Nicholas Chopin (1771-1844) om op zestienjarige leeftijd vanuit Frankrijk te emigreren naar Polen waar hij aan de slag kon als arbeider. In de jaren die volgde wist Nicholas - Mikolaj in het Pools - op te klimmen tot kantoorbediende en was tevens een veel gevraagd leraar Frans bij de Poolse elite in en rond Warschau. Rond 1804 leerde Mikolaj zijn toekomstige vrouw Tekla Justyna Krzyżanowska (1782-1861) kennen waarna het tweetal - na een relatie van bijna twee jaar - op 2 juni 1806 met elkaar in het huwelijk trad. De liefde tussen Mikolaj en Tekla werd al snel bezegeld met de komst van hun eerste kindje, een dochter die de naam Ludwika (1807-1855) kreeg waarna drie jaar later hun zoon Fryderyk (Frédéric) Franciszek (1810-1849) werd geboren. Kort na de geboorte van hun zoon kreeg Mikolaj een baan aangeboden in Warschau waarna het gezin zijn spullen pakte en een onderkomen vond in de Poolse hoofdstad. In Warschau werden vervolgens nog twee kinderen geboren - Isabella (1811-1881) en Emilia (1812-1827) - waarbij hun laatste dochter helaas al op vijftienjarige leeftijd overleed aan de gevolgen van tuberculose.

Jeugd

De kinderen van de familie Chopin kenden een onbezorgde jeugd waarbij tolerantie en verdraagzaamheid hoog in het vaandel stonden en er tevens veel aandacht was voor de ontwikkeling van hun talent. Zo volgde Frédéric een opleiding aan de lagere school van zijn woonplaats en leerden de dochters om diverse instrumenten te bespelen. Naast schrijven, tekenen en mime spelen bleek Frédéric ook een enorme interesse te hebben in muziek waarna zijn moeder en oudste zus (Ludwika) besloten hem zijn eerste pianolessen te geven. Frédéric bleek over zo'n enorm muzikaal talent te beschikken dat zijn ouders een muziekleraar voor hem in de arm namen toen hij zes jaar oud werd. Onder leiding van de Tsjechische pianist, violist en muziekleraar Vojtĕch Živny (1756-1842) componeerde Frédéric een jaar later zijn eerste twee werken - een polonaise in G-mineur en één in Bes-majeur - waarvan de Boheemse componist Adalbert Gyrowetz (1763-1850) zo onder de indruk was dat hij zich besloot over de jonge componist te ontfermen. Vervolgens maakte Frédéric op achtjarige leeftijd zijn debuut tijdens een liefdadigheidsevenement waarbij Gyrowetz verantwoordelijk was voor de muziek, waarna hij diverse uitnodigingen ontving om te komen spelen in de salons van de Poolse adel.

Muzikale opleiding

Op twaalfjarige leeftijd stopte Frédéric met zijn lessen bij zijn muziekleraar Živny - aangezien hij de basis van het musiceren volledig onder de knie had - en ging compositie en muziektheorie studeren bij de bekende Poolse componist en muziekpedagoog Joseph Elsner (1769-1854). Met hulp van Elsner wist Frédéric krap een jaar later vriend en vijand te verassen door diverse zeer ingewikkelde stukken van de Duitse componist Ferdinand Ries (1784-1838) moeiteloos ten gehore te brengen en componeerde in zijn vrije tijd diverse werken. Op zijn vijftiende begon Frédéric aan zijn studie muziek op het Koninklijke Pruisische Lyceum en sloot hier diverse vriendschappen, waarvan enkele zijn hele leven zouden duren. In de vakanties was hij veel en vaak op de landgoederen en buitenhuizen van zijn (veelal) rijke vrienden te vinden en maakte hier kennis met de Poolse tradities, cultuur en muziek. Met name de Poolse volksmuziek kon Frédérics goedkeuring wegdragen aangezien hij vele mazurka's (een Poolse volksdans in driekwart maat) en polonaise's (Poolse hofdans) componeerde gedurende zijn leven.

Debuut

Na het Lyceum volgde een studie contrapunt en bas aan het conservatorium te Warschau waarbij Frédéric zich in zijn vrije tijd bezig hield met het componeren van diverse variaties op het duet 'La ci darem la mano' uit de opera 'Don Giovann' van de componist Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791). In juli 1829 studeerde Frédéric af waarbij zijn leraar Elsner de legendarische woorden sprak: 'Frédéric Chopin, speciaal talent en muzikaal genie' en hiermee duidelijk te kennen gaf wat een grote toekomst zijn leerling tegemoet ging. Inmiddels had Frédéric zijn variaties voltooid - en de titel 'opus 2' gegeven - en reisde op aanraden van zijn ouders naar de Oostenrijkse hoofdstad Wenen, het toenmalige centrum op het gebied van de klassieke muziek. Nog geen maand na zijn afstuderen debuteerde Frédéric Chopin op 11 augustus 1829 met zijn 'opus 2' in het Court Theater te Wenen en ontving lovende kritieken van het aanwezigen publiek en een verslaggever van de lokale krant uit Leipzig (de AMZ): 'De heer Chopin, pianist uit Warschau, deed zich voor als een ware meester. De uitstekende delicatesse van zijn aanraking en zijn onbeschrijfelijke vaardigheden zorgen voor een zeldzame helderheid die alleen geproduceerd kan worden door een genie'

Liefde en vriendschap

Na enige tijd ploeteren wist Frédéric de aandacht te trekken van de familie Rothschild waarna hij in hoog tempo naam maakte in Parijs en omstreken. Mede door de gunsten van de familie Rothschild werd Frédéric in staat gesteld een buitengewoon gefortuneerd leven te leiden al zorgde dit er niet voor dat zijn liefde voor de achttien jaar oude Maria wederzijds was. Frédéric huilde na deze teleurstelling uit op de schouder van zijn goede vriendin George Sand waarna het tweetal al spoedig verliefd werd.

Parijs

Na zijn succesvolle debuut werd Frédéric gedwongen om zijn terugkeer naar huis uit te stellen wegens de Novemberopstand (1830-1831) die in Polen was uitgebroken en besloot om via Stuttgart naar Parijs te reizen waar hij in september 1831 arriveerde. Met niets anders dan een paar aanbevelingsbrieven op zak had Frédéric de grootst mogelijke moeite om een baan te vinden en was genoodzaakt op te treden in de onbekende theaters van Parijs om in zijn levensonderhoud te voorzien. In zijn vrije tijd bezocht hij de Franse salons om gelijkgestemde zielen te ontmoeten en mocht in de loop der jaren diverse bekende artistiekelingen zoals pianist Friedrich Kalkbrenner (1785-1849), schrijver Honoré de Balzac (1799-1850), componist Vincenzo Bellini (1801-1835), muziekcriticus Hector Berlioz (1803-1869), kunstschilder Eugène Delacroix (1798-1863), dichter Heinrich Heine (1797-1856) en componist Franz Liszt (1811-1886) tot zijn vriendenkring rekenen.

Vriendschap
Via zijn vrienden kwam Frédéric enkele maanden na zijn aankomst in aanraking met de puissant rijke familie Rothschild die hem het aanbod deden hun beschermeling te worden. Met hulp van de invloedrijke familie wist Frédéric bijzonder snel naam te maken waardoor hij een jaar na aankomst al de gelegenheid had er een riant leven op na te houden. Zo bezat hij een eigen woning met meer dan voldoende personeel, eigen vervoer in de vorm van een rijtuig inclusief paard en koetsier en liet hij zijn kleding alleen maar maken van de allerfijnste (en duurste) stoffen. Naast zijn succes en het opbouwen van zijn vermogen waren ook zijn vrienden zeer belangrijk voor Frédéric en hij keek dan ook altijd met veel plezier uit naar de avonden die werden georganiseerd door zijn goede vriend Franz Liszt.

Tijdens één van deze avonden kreeg Frédéric de schrik van zijn leven toen hij de excentrieke schrijfster George Sand - pseudoniem van Amandine Lucile Aurore Dudevant-Dupin- (1804-1876) - leerde kennen. George was een feministe in hart en nieren en stond te boek als een provocerende persoonlijkheid aangezien ze pijp rookte en zich kleedde als man. Frédérics reactie na hun eerste ontmoeting was er dan ook één van ongeloof en afschuw maar na verloop van tijd bleek het tweetal het zeer goed met elkaar te kunnen vinden. In 1835 ontmoette Frédéric tijdens een bezoek aan Leipzig componist Robert Schumann (1810-1856) en zijn vrouw - de bekende pianiste - Clara Wieck (1819-1896) waarna in de loop der jaren een hechtte vriendschap tussen het drietal ontstond.

Liefde

Op zesentwintigjarige leeftijd werd Frédéric voor het eerst in zijn leven tot over zijn oren verliefd maar raakte in een diepe depressie toen zijn liefde voor de achttien jaar oude Maria Wodzińska (1819-1896) niet wederzijds bleek te zijn. Hij zocht steun bij zijn vrienden en vond - wonder boven wonder - veel troost bij de excentrieke schrijfster George Sand en van het één kwam al snel het ander. Zodra hun relatie bekend werd waren zowel hun vrienden als hun vijanden het er over eens dat de relatie geen lang leven was beschoren gezien de tegenstrijdigheden in hun karakter, maar George en Frédéric waren doof en blind voor al het commentaar.

Een jaar later verhuisde Frédéric samen met George en haar twee kinderen uit een eerder huwelijk - Maurice (1823-1889) en Solange (1828-1899) - naar Mallorca in de hoop dat het milde klimaat de gezondheid van zowel Frédéric als Maurice zou verbeteren. De familie streek neer in een voormalig klooster genaamd 'De Valdemossa' gelegen in het dorp Serra de Framuntana aan de noordkust van het Spaanse eiland maar het verblijf was helaas alles behalve aangenaam. Waar de reumatische klachten van Maurice zienderogen verminderde kreeg Frédéric alleen maar meer last van de gevolgen van zijn eerder opgelopen tuberculose, iets wat George mateloos irriteerde.

Tegenvaller

Dat het verblijf op Mallorca voor zowel George als Frédéric behoorlijk tegenviel bleek na hun overlijden uit hun nalatenschap. George had in brieven aan vrienden steevast haar beklag gedaan over de 'zwakheid' van Frédéric en Frédéric had op zijn beurt zijn gevoelens omgezet in muziek en verwerkt tot zijn 24 preludes tellende 'opus 28'. Volgens diverse historici was met name in zijn 'Raindrop Prelude' (opus 28 nummer 15) goed te horen hoe ongemakkelijk Frédéric zich in het klooster voelde waarbij hij zijn zwaarmoedigheid ook duidelijk liet blijken in een brief die hij schreef aan een goede vriend: 'Op slechts een paar mijl afstand van de rotsen en zee wordt het enorme verlaten Kartuizer klooster zichtbaar. Waar je je mij moet voorstellen in een cel met een deur. Zoals je je deze in Parijs niet kunt voorstellen... De cel heeft de vorm van een grote kist, het gewelfde plafond stoffig en het raam klein. Voor het raam staan palmen, cipressen en sinaasappelbomen. Tegenover het raam staat mijn bed op wielen, onder een troosteloos schilderij. Naast het bed een vierkant bureau, dat nauwelijks groot genoeg is om op te schrijven, een loden kandelaar met één kaars, Bach en mijn krabbels [...] ik schrijf u vanuit een vreemde plaats.'

Laatste jaren

Na de terugkeer uit Mallorca kreeg Frédéric te maken met ernstige gezondheidsklachten waardoor het aantal werken van zijn hand in de loop der jaren afnam. Tevens eindigde zijn relatie met George na een periode van bijna tien jaar en nam één van zijn leerlingen de verzorging van de zieke componist op zich. Bij het uitbreken van de Franse Revolutie vluchtte Frédéric naar Engeland waar hij enige tijd in Londen verbleef en een uitstap maakte naar het naastgelegen Schotland waarna hij terugkeerde naar Parijs om in alle rust te sterven.

Terugkeer naar Frankrijk

Na het teleurstellende verblijf op Mallorca besloten George en Frédéric om via de steden Barcelona en Marseille terug te keren naar de Sand Manor in Nohant waar ze in mei 1839 aankwamen en de rest van de zomer verbleven. In de jaren die volgden ontwikkelden het tweetal de gewoonte om in de zomermaanden in Nohant te verblijven waar ze zich vermaakten met het ontvangen van vrienden en Frédéric de tijd en rust vond om aan zijn composities te werken waarna ze bij het aanbreken van de herfst weer terugkeerden naar Parijs. Opvallend genoeg koos het tweetal er voor om in Parijs ieder hun eigen woning te betrekken en elkaar met enige regelmaat te bezoeken in plaats van samen te wonen.

Vanaf 1842 kreeg Frédéric dusdanige problemen met zijn gezondheid dat hij en George besloten om twee naast elkaar gelegen woningen te betrekken waarna George de zorg voor de zieke Frédéric volledig op zich nam. Dat deze rol haar niet bepaald op het lijf was geschreven bleek wel uit het feit dat ze Frédéric in brieven aan vrienden omschreef als haar 'derde kind' en een 'lijder'. Hoe slecht Frédéric er op dat moment aan toe was bleek ook uit de aantekening die zijn goede vriend Sir Charles Hallé (1819-1895) maakte nadat hij bij zijn zieke vriend op bezoek was geweest. Zo noteerde hij dat zijn vriend nauwelijks in staat was om te bewegen en duidelijk heftige pijn leed. Vanaf dat moment bleef Frédérics gezondheid in gestaag tempo verslechteren.

Scheiding
Na ruim negen jaar liep de relatie tussen Frédéric en George een flinke deuk op toen Frédéric - bij een ruzie tussen moeder en dochter - partij koos voor Solange en haar steunde in haar voornemen om te trouwen met de (berooide) beeldhouwer Auguste Clésinger (1814-1883). In de ogen van George pleegde Frédéric verraad aan haar door haar dochter tegen haar uitdrukkelijke wens in te steunen en publiceerde in 1847 een omstreden boek waarin de hoofdrollen waren toebedeeld aan een rijke actrice en haar ziekelijke prins. Na deze steek onder water van George kwam er definitief een einde aan haar relatie met Frédéric waarna zij naar haar Manor in Nohant vertrok en Frédéric alleen achter bleef in Parijs.

Gezien zijn zwakke gezondheid had Frédéric sinds het jaar 1844 nauwelijks nog nieuw werk op de planken gebracht wat grote gevolgen had voor zijn inkomsten. Gezien het feit dat hij zich steeds minder in de kijker speelde droogde ook de stroom aan leerlingen op en bij het uitbreken van de Franse revolutie zat Frédéric financieel zo goed als volledig aan de grond. Gelukkig kon hij rekenen op hulp van zijn leerling Jane Stirling (1804-1859) die niet alleen de taak op zich nam om haar zieke muziekleraar te verzorgen maar er ook voor zorgde dat ze beiden een veilige overtocht konden maken naar de Engelse hoofdstad Londen.

Engeland

Na aankomst in Engeland was Frédéric genoodzaakt om diverse concerten te geven en zich zelf aan te bieden als leraar om zijn hoofd boven water te houden maar in tegenstelling tot de Fransen waren de Engelsen een groot liefhebber van het latere werk van Frédéric. Al snel na aankomst leerde Frédéric de Engelse pianomaker James Broadwood (1772-1851) kennen die hem niet alleen één van zijn eigen gemaakte piano's cadeau deed maar ook diverse optredens voor Frédéric regelde. Aan het einde van de zomer nodigde Jane hem uit om samen met haar haar familie in haar geboorteland Schotland te bezoeken waarna Frédéric Londen verruilde voor de Schotse plaats Edingburgh. Gedurende zijn tijd in Schotland verbleef hij bij zijn goede vriend Adam Łyszczyński (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) en gaf diverse optreden in onder andere het Calder House in Edingburgh en Johnstone Castle in Renfrewshire.

Overlijden

Na zijn reis door Schotland keerde Frédéric in november 1848 weer terug naar Engeland waar hij op 16 november zijn laatste openbare optreden gaf. Hij was op dat moment ernstig ziek, woog nog maar 45 kilogram en zijn artsen wisten dat de ziekte waar hij aan leed zijn laatste stadium had bereikt. Na zijn optreden keerde hij weer terug naar Parijs waar hij enkele goede vrienden bezocht en vervolgens een appartement huurde in het centrum van de stad. Nu zijn ziekte het einde naderde had Frédéric gevraagd of zijn oudste zus Ludwika langs wilde komen die in juni 1849 arriveerde samen met haar man en dochter. Door de financiële steun van zijn leerling Jane was hij in oktober in staat een betere woning te betrekken die was gelegen aan het Place Vendôme nummer 12 waar hij regelmatig bezoek kreeg van een aantal van zijn goede vrienden. Op 17 oktober 1849 overleed Frédéric Chopin op negenendertig jarige leeftijd (vermoedelijk) aan de gevolgen van zijn eerder opgelopen tuberculose. Volgens de verhalen was Frédéric op het moment van zijn overlijden omringt door diverse goede vrienden, zijn 'dochter' Solange en zijn schoonzoon Auguste, die tevens Frédérics doodmasker maakte.

Enkele dagen na zijn overlijden werd tijdens de eredienst in de kerk van La Madeleine enkele van zijn werken ten gehore gebracht zoals een orkestrale versie van zijn treurmars, afkomstig uit zijn pianosonate in Bes-majeur (opus 34). Zijn preludes in E-mineur en B-mineur (opus 28) werden ten gehore gebracht op het orgel en op Frédérics eigen verzoek werd de dienst afgesloten met het 'Requiem' van Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791). Na de dienst werd zijn stoffelijk overschot begraven op de begraafplaats Père Lachaise en - op eigen verzoek - werd zijn hart teruggebracht naar zijn geboorteland Polen waar het zijn laatste rustplaats vond in een kolom van de Holy Cross Church in Warschau.

Het oeuvre van Frédéric Chopin

Het totale oeuvre van Frédéric Chopin was moeilijk te bepalen aangezien zijn werk nooit werd gecatalogiseerd. Naar schatting voltooide hij in totaal zo'n 300 werken waarvan een deel tot op de dag van vandaag nog regelmatig ten gehoren worden gebracht. Naast een briljant componist stond Frédéric ook bekend als uitstekend pianist en muziekleraar en veel van zijn werken componeerde hij dan ook met het doel deze als studiemateriaal voor zijn leerlingen te gebruiken.

Oeuvre

Het totale oeuvre van Frédéric was lastig te bepalen aangezien zijn werken nooit gecatalogiseerd werden en hij zelf zeer slordig omging met het nummeren van zijn werken. Voor zover bekend nummerde hij zelf maar 74 van de ongeveer 300 werken die hij schreef maar nam nooit de moeite om zijn werken te bundelen. De werken die Frédéric zelf nummerde waren te herkennen aan de opusnummers die hij hen gaf en de overige werken werden na zijn overlijden genummerd met een 'alternatief opusnummer'. zoals S 1 nummer 1, Polonaise in g (1817) of A 1, nummer 4, Contredanse in Ges (1826) waarbij het getal tussen haakjes stond voor het jaartal dat Frédéric het werk voltooide. Om enig overzicht te krijgen van de werken die Frédéric gedurende zijn leven componeerde werd er wel een chronologische lijst opgesteld waarbij al zijn werken op jaartal werden genummerd. In deze lijst worden de composities bij naam genoemd - bijvoorbeeld 'La posiana' 1826, Rondo à la Mazur, opus 5.- of aangeduid met het jaartal van voltooiing en de toonsoort waarin ze werden gecomponeerd - bijvoorbeeld 1829-1833, Étude (nummer 1 -12), opus 10 nummer 5 in Ges -.

Componist
Het merendeel van Frédérics werken was gecomponeerd voor de piano en hij was naast een briljant componist dan ook een uitstekende pianist. Helaas was het spelen van zijn werken niet voor iedereen weggelegd aangezien hij veel en vaak gebruik maakte van ingewikkelde pianotechnieken die niet iedere pianist even gemakkelijk onder de knie kon krijgen en voor vele na hem bleef het spelen van zijn composities dan ook altijd een droom. Van de vele werken die hij schreef bestond de meerderheid uit 'Pools' getinte werken zoals mazurka's en polonaises want ondanks het feit dat Frédéric vrijwel zijn hele leven in Frankrijk woonde was hij een Pool in hart en nieren en buitengewoon trots op zijn afkomst. Op het gebied van zijn composities experimenteerde Frédéric graag met harmonie in zijn werken door de instrumenten een vrije rol toe te kennen* en was mede hierdoor in staat uiterst elegante en expressieve melodieën te creëren. In tegenstelling tot vele andere componisten haalde Frédéric zijn inspiratie voor zijn werken niet uit de literatuur maar liet hij zich inspireren door de dingen die hij om zich heen zag of door zijn gevoel op dat moment.

* Vrije rol; in de achttiende en negentiende eeuw was het gebruikelijk om ieder instrument een eigen 'rol' te geven in een muziekstuk, maar Frédéric negeerde deze regel en kende ieder instrument een vrije rol toe. Zo kon het bijvoorbeeld voorkomen dat aan het begin van het stuk de baslijn werd gespeeld door de cello en aan het einde van het stuk door de tweede viool.

Toucher

Frédéric stond op het gebied van zijn pianospel met name bekend om zijn lichte toucher - de manier waarop de toetsen van de piano werden ingedrukt - waardoor zijn werken uiterst elegant klonken en hij in staat was veel gevoel in zijn spel te leggen. Daarnaast maakte Frédéric bij het componeren graag gebruik van zogenaamde chromatische tonen (halve tonen) en besteedde hij veel aandacht aan de klankkleur (timbre) van zijn werken. Dit in combinatie met een grote variëteit aan begeleidingen maakte dat de werken van Frédéric vernieuwend en uiterst helder klonken. Deze geheel eigen manier van componeren had Frédéric geïnspireerd op het werk van de Italiaanse componist Vincenzo Bellini (1801-1835) en zorgde er mede voor dat hij als een vernieuwer van de klassieke muziek uit zijn tijd werd gezien.

Composities

Frédéric stond bij leven niet alleen bekend als briljant componist en uitstekend pianist maar werd ook gewaardeerd om zijn werk als muziekpedagoog. Met name in zijn beginjaren in Parijs stonden de leerlingen - die veelal afkomstig waren uit het betere Parijse milieu - voor hem in de rij en vele van de korte werken die hij in deze jaren componeerde waren voor zijn leerlingen bestemd. Opvallend genoeg componeerde Frédéric het merendeel van zijn werken door deze simpelweg te improviseren op de piano, een manier van componeren waar de bekende componist Ludwig van Beethoven (1770-1827) geen goed woord voor over had. Voor ieder werk dat Frédéric componeerde had hij een bepaald doel voor ogen. Zo waren zijn etudes, mazurka's, nocturnes, preludes en walsen vooral bedoeld als studiemateriaal voor zijn leerlingen en schreef hij zijn ballades, barcarolles, scherzi's en sonates om te spelen voor een selecte groep vrienden en intimi. Zijn overige, veelal meer uitgebreide, werken waren bedoeld om in de theaters en salons ten gehore te brengen.