De ontwikkeling van de wereldkaart in Europa

De aarde is rond. Toch wordt hij vaak vlak weergegeven in een rechthoekige vorm. Door de eeuwen heen zijn er heel wat verschillende pogingen gedaan om de wereld in kaart te brengen. Dit ging gepaard met flinke discussies - tot gevangenisstraf aan toe. Uiteindelijk lijkt de Mercator-projectie de strijd gewonnen te hebben.

De middeleeuwen

Jeruzalem als centrum

In de middeleeuwen waren de meeste wereldkaarten gemaakt vanuit religieuze gedachten. In Europa was het christendom in die tijd een belangrijke religie. Voor christenen was Jeruzalem een belangrijke stad, omdat Jezus hier geleefd zou hebben en gekruisigd zou zijn. Jeruzalem was een heilige stad en werd daarom vaak afgebeeld als het centrum van de wereld. Deze middeleeuwse Europese wereldkaarten werden mappa mundi genoemd (mappae mundi in meervoud). Vaak werd op zo’n kaart ook de Hof van Eden getoond, ofwel het paradijs waar Adam en Eva woonden volgens het christendom.

T-O-kaarten

De bekendste mappae mundi waren de T-O-kaarten. Deze kaarten hadden de vorm van een cirkel (de O) en dit verbeeldde de oceaan rondom de aarde. De T stond in deze cirkel en stelde de Don (een rivier in Rusland), de Nijl en de Middellandse zee voor. Deze wateren in de vorm van een T verdeelden de wereld in drie delen: Europa, Azië en Afrika. De andere continenten waren nog niet bekend in Europa en stonden dus niet op de kaart.

Monsters

Op deze mappae mundi waren naast Jeruzalem als centrum en de drie werelddelen eromheen vaak afbeeldingen van monsters, dieren of andere tekens weergegeven. Zo werden Gog en Magog vaak afgebeeld. Zij zouden staan voor de vijand of voor vernietigers van de wereld. Ook werden kaartenmakers geïnspireerd door Plinius, een Romeinse schrijver en amateur-wetenschapper die leefde van 23 of 24 na Christus tot het jaar 79 na Christus. Plinius schreef de Naturalis Historia, een encyclopedie waarin hij de hele wereld wilde weergeven. Hierin beschreef hij ook monsterachtige rassen, die door middeleeuwse kaartenmakers soms op de randen van hun kaarten werden gezet. Dat ze op de randen werden gezet gaf aan dat ze ver verwijderd waren van het christelijke centrum Jeruzalem.

Niet geschikt als navigatie

Deze middeleeuwse mappae mundi waren niet bepaald geschikt om een reis mee te ondernemen. Zo waren ze ook niet bedoeld. Waar kaarten tegenwoordig door nauwkeurige waarnemingen en metingen tot stand kunnen komen, was dat toen nog niet zo. Daar was ook nog minder behoefte aan. De kaarten van toen waren in die tijd een goede weergave van hoe veel middeleeuwers de wereld zagen. Toch stonden er soms ook gegevens op die wel ongeveer klopten. Er werden bijvoorbeeld echte steden op getekend en bepaalde vormen van een stuk land waren herkenbaar.

Ptolemaeus

Toch waren er vele jaren daarvoor al kaarten gemaakt die niet vanuit een religie geïnspireerd waren, maar die meer topografisch waren. De Griek Ptolemaeus die in de tweede eeuw na Christus in Alexandrië leefde, schreef de Geographia, waarin hij de tot dan toe bekende wereld beschreef. Hij gaf hierin van verschillende plaatsen bijvoorbeeld de lengte- en breedtegraden aan, aan de hand waarvan kaarten konden worden getekend. Tijdens de middeleeuwen was dit echter in de vergetelheid geraakt.

Mercator

Gerard Mercator

In 1512 werd in België Gerard Kremer geboren, wat later veranderde in Gerard Mercator. Hij kreeg de kans om naar school te gaan en ging studeren aan de Universiteit Leuven. Mercator ontwikkelde zich tot kosmograaf, cartograaf en instrumentenmaker. Bij het maken van zijn kaarten – wat hij overigens niet als zijn belangrijkste werk of inkomstenbron beschouwde – baseerde hij zich op het werk van Ptolemaeus. Zijn werken werden echter niet door iedereen gewaardeerd, bijvoorbeeld niet door de katholieke kerk. In 1544 werd Mercator gearresteerd door de inquisitie omdat zijn kaarten niet pasten bij een bijbelse kijk op de wereld. Zeven maanden later werd hij toch weer vrijgelaten. In de eeuwen daarna tot in het heden is er niet veel meer veranderd aan de kaarten van Gerard Mercator.

De Mercator-projectie

Hoe zagen die kaarten van Mercator er dan uit? De kaarten waren niet religieus, maar topografisch opgezet. Omdat er steeds meer bekend werd over de wereld kon dit natuurlijk steeds nauwkeuriger weergegeven worden. Waar de mappae mundi van de middeleeuwen niet geschikt waren om mee te reizen, waren Mercators kaarten dat wel. Dat wilde hij ook, zijn kaarten moesten gebruikt kunnen worden in de zeevaart. Mercator gaf de ronde aardbol weer op een plat vlak, waarbij hij de lengtegraden parallel aan elkaar liet lopen in plaats van gebogen. Gevolg hiervan was dat de oppervlaktes niet juist afgebeeld konden worden. Deze vervorming wordt groter naarmate een gebied verder bij de evenaar vandaan ligt. Zo lijkt bijvoorbeeld Groenland, dat ver van de evenaar af ligt, vele malen groter dan het in werkelijkheid is. De polen kunnen op zo’n kaart niet goed worden afgebeeld. Toch werd de Mercator-projectie door de praktische bruikbaarheid een succes, en is ook nu nog de bekendste projectie die de meeste mensen kennen.

Andere kaarten

Er werden door de jaren heen ook andere kaarten ontwikkeld waarbij andere projecties zijn gebruikt. Zo maakte de Duitse cartograaf Arno Peters in de tweede helft van de twintigste eeuw een kaart die de oppervlakte van landen waarheidsgetrouw weergaf. Peters was niet de eerste die zo’n kaart maakte. In 1885 deed James Gall dit ook, maar hier was toen weinig aandacht voor. Op deze kaarten is duidelijk te zien dat Afrika veel groter is (zo’n 13x) dan Groenland, terwijl dit verschil bij de Mercator-projectie veel minder groot is. Naast deze kaart zijn er nog vele andere kaarten en projecties, bijvoorbeeld de cilinderprojectie en de equidistante azimutale projectie. Eén goede kaart is er niet. De aarde kan op meerdere manieren weergegeven worden, en wat ‘goed’ is hangt af van waarvoor iemand het wil gebruiken.