Het bijzondere planetarium van Eise Eisinga in Friesland

Het bijzondere planetarium van Eise Eisinga in Friesland Het oudste nog werkende planetarium ter wereld staat in Friesland. Het schaalmodel van het zonnestelsel werd gebouwd op een zolder in de woning van Eise Eisinga in Franeker. Eisinga was een amateurastronoom die leefde in de 18e en 19e eeuw. Hij bouwde het planetarium naar aanleiding van een krantenartikel waarin stond dat mensen nog maar drie dagen te leven hadden omdat de wereld zou vergaan. Eisinga wilde aan de inwoners van Friesland laten zien dat er geen rede was voor paniek. Zijn planetarium werd bezocht door Koning Willem I en sindsdien is zijn creatie nationaal bekend geworden.

Eise Eisinga

Jeugd en opleiding

Eise Jelteszn Eisinga werd geboren in Dronrijp (Friesland) op 21 februari 1744. Zijn vader was een wolkammer. Dit was een beroep dat tot de ontwikkeling van de mechanische kammachine met de hand werd uitgevoerd. Het wol werd gekamd met een kaardplank om zo de losse vezels te verwijderen. Wat overbleef waren gladde haren wol dat vervolgens werd gebruikt voor bijvoorbeeld spinnen. Toen Eise de basisschool in Dronrijp had afgerond, mocht hij niet naar het gymnasium ondanks dat hij hoogbegaafd bleek te zijn. In die tijd was het niet vreemd dat kinderen na de basisschool moesten werken. Wat mogelijk ook meespeelde, was dat zijn vader te weinig verdiende om het schoolgeld te betalen. Eise kwam in de wolkammerij van zijn vader te werken.

Auteur

In de tussentijd nam hij zijn vaders interesses over (wiskunde en astrologie) en schreef daar twee boeken over. Een wiskundeboek van ruim 650 pagina’s toen hij vijftien was en een boek over de grondslagen van de astronomie op zijn zeventiende. Door zijn leergierigheid meldde hij zich aan bij de Franeker Academie als deeltijdstudent. Eén maal per week liep hij 6,5 kilometer van Dronrijp naar Franeker om daar te lezen over wiskunde en astronomie. Opnieuw schreef en publiceerde hij een boek met tekeningen van zo'n 150 zonnewijzers. Op zijn 24e trouwde hij met Pietje Jacobs, met wie hij twee zoons kreeg.

Het planetarium

Einde van de Aarde

Op 5 mei 1774, toen Eise dertig was, brak er onrust in Nederland uit. Eelco Alta (1723-1798), een predikant uit Bozum (Friesland), voorspelde dat er op 8 mei dat jaar (slechts drie dagen later) een bijzondere samenstand van planeten zou plaatsvinden. De planeten Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de maan zouden te dicht bij elkaar komen te staan. Door de zwaartekracht van deze hemelobjecten zou de Aarde uit haar baan worden getrokken. De Aarde zou worden geslingerd naar de zon en worden verbrand. Zijn bewering verscheen onder de titel 'liefhebber van de waarheid' in de Leeuwarder Courant.

Aanleiding voor de bouw

Eise las net als de meeste inwoners van Friesland Alta’s stuk in de krant. Hij wilde de mensen geruststellen door te laten zien dat er geen reden was voor paniek. Hij had de kennis om een model van het zonnestelsel te bouwen. Bovendien was er in zijn klokgevelwoning in Franeker waar hij sinds zijn huwelijk woonde ruimte. Het plan was snel bedacht en de uitvoering zou hem zes maanden kosten. Zijn schatting was echter te voorbarig, want het duurde geen zes maanden maar zeven jaren om het schaalmodel te bouwen. Waarschijnlijk vond Eise het gewoon leuk en interessant om een planetarium te bouwen, want Alta’s tegendeel werd vanzelf bewezen toen de Aarde drie dagen na de bewering nog gewoon in haar baan draaide.

Constructie van het planetarium

Eise bouwde aan het plafond van zijn zolder een groot uurwerk dat de omlooptijden van de planeten moest regelen. Hij hing bollen op aan lange draden die de planeten in het heelal moesten voorstellen. Destijds waren er zes bekend, namelijk Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter en Saturnus. Kort nadat hij zijn project had afgerond in 1781 werd Uranus ontdekt. Helaas was er geen ruimte meer in zijn planetarium om nog een planeet toe te voegen.

De jaren erna

Ruzie

Eise werd een patriot om de democratisering van Nederland te stimuleren en een einde te brengen aan het gezag van stadhouder Willem V (1748-1806). In 1787 raakte hij in conflict met de prinsgezinde, plaatselijke schutterij en de provinciale autoriteiten waarbij de gemoederen hoog opliepen. De prinsgezinden waren volgelingen van een politieke stroming (beter bekend als contraremonstranten) die van mening waren dat iedereen wordt geboren met een bepaald doel en niemand de vrije wil heeft om daarvan af te wijken. De schutterij (oftewel schuttersgilde) was een gewapende groep burgers die de openbare orde bewaakten en de veiligheid van de burgers waarborgden. Een groot deel van de lokale schutterij was ook prinsgezind.

Verbannen uit Friesland

De patriotten die streden voor gelijke burgerrechten en meer inspraak, kwamen tegenover de prinsgezinden te staan in 1787. De patriotten verloren en in tegenstelling tot het gros, vluchtte Eise niet naar Amsterdam maar naar Duitsland. Hij bouwde een nieuw leven op in Visvliet als wolkammer. In 1791, vier jaar na het conflict, werd hij alsnog uitgeleverd aan Nederland en werd hij voor vijf jaar verbannen uit Friesland. Hij ging terug naar Visvliet toen hij hoorde dat zijn vrouw was overleden en trouwde daar opnieuw. In 1795 mocht Eise terug naar Franeker. Hij deed dit ook en werd lid van het Provinciaal Bestuur en werd aangenomen als hoogleraar aan de Franeker Academie. De academie werd door Napoleon Bonaparte (1769-1821) gesloten in 1811.

Het moderne Koninklijk Eise Eisinga Planetarium

Bijzonder bezoek

In 1818 werd Eise’s planetarium bezichtigd door Koning Willem I (1772-1843). Willem I was zo onder de indruk dat hij Eise benoemde tot Broeder van de Orde van de Nederlandse Leeuw, een ridderorde die hij zelf in 1815 had ingesteld. De Orde van de Nederlandse Leeuw is één van de oudste en één van de hoogste onderscheidingen van Nederland. Als ‘broeder’ was Eise verbonden aan de orde, maar niet daadwerkelijk lid. Deze graad gaf aan dat hij een achtenswaardig persoon was en beloonde hem met tweehonderd gulden per jaar. In 1825 kocht Willem I het planetarium over van Eise en werd het eigendom van de Nederlandse staat. Het planetarium kreeg de royale naam ‘Koninklijk Eise Eisinga Planetarium’. In 1859 schonk de staat het planetarium aan de stad Franeker.

Eise’s dood

Drie jaar later, op 27 augustus 1828 stierf Eise op 84-jarige leeftijd in Franeker. Hij is begraven in Dronrijp op de begraafplaats van de Salviuskerk. Zijn graf ligt op honderd meter van zijn geboortehuis waar een borstbeeld van hem is geplaatst. Eise had een beschrijving over de werking van zijn planetarium achtergelaten in zijn testament.

Oudste werkende planetarium

Het planetarium van Eise werkt nog steeds en is daarmee het oudste werkende planetarium ter wereld. Sinds 1990 staat het op de lijst van meest bijzondere monumenten van Nederland, de 'Top 100 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg'.

Bezoekersinformatie

Het planetarium is het gehele jaar geopend tussen 10.00 - 17.00 uur (dinsdag t/m zaterdag) of tussen 13.00 - 17.00 uur (zondag en tussen 1 april - 31 oktober 2017 ook maandag). Het pand bevindt zich aan de Eise Eisingastraat 3 in Franeker en een kaartje kost € 5,25 per volwassene (in 2017).
© 2017 - 2024 Saivo, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Franeker, universiteitsstad van FrieslandFraneker, universiteitsstad van FrieslandAls je op een mooie zomerse dag besluit om van de snelweg te gaan, en om Franeker binnen te rijden, word je aangenaam ve…
Bezienswaardigheden in FrieslandFriesland is een hele mooie provincie. Er zijn vele bezienswaardigheden. Waar moet je zeker zijn geweest?
Met de kinderen naar LissabonLissabon is de perfecte stad om een vakantie door te brengen met de kinderen. De stad is kindvriendelijk en veilig, is b…
Beziens- en wetenswaardigheden rond het IJsselmeerVakantietijd en vakantie. Voor de een betekent dat lekker actief bezig zijn en veel dingen ondernemen, voor de ander jui…

Kastelen: kasteelsoorten en functies van de onderdelenKastelen: kasteelsoorten en functies van de onderdelenEen kasteel is een bouwwerk om in te wonen en van waaruit de bewoners oorspronkelijk konden worden verdedigd tegen de vi…
Maanden en dagen van de week: wat is de oorsprong ervanMaanden en dagen van de week: wat is de oorsprong ervanElke dag van de week en elke maand heeft een naam gekregen. Maar wat is nu de oorsprong van deze namen, waar komen ze va…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Niels Elgaard Larsen, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)
  • Wikipedia, http://www.planetarium-friesland.nl/nl/geschiedenis, bezocht op 19-05-2017
  • Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Eise_Eisinga, bezocht op 19-05-2017
  • Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Koninklijk_Eise_Eisinga_Planetarium, bezocht op 19-05-2017
  • Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Wolkammen, bezocht op 19-05-2017
Saivo (64 artikelen)
Laatste update: 31-05-2017
Rubriek: Kunst en Cultuur
Subrubriek: Diversen
Bronnen en referenties: 5
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.