Circus, ruim 2000 jaar vermaak in een tent

Een circus is meestal een reizend gezelschap, bestaande uit o.a. acrobaten, clowns, goochelaars en (roof)dieren zoals leeuwen, tijgers, olifanten en paarden. De optredens van deze artiesten worden verzorgd in de piste van een circustent. Het publiek neemt plaats rond die piste. Naast reizende circussen bestaan er ook circussen die op een vaste plaats blijven staan.

Geschiedenis van het circus

Ruim 2000 jaar geleden (rond de jaartelling) hadden de Romeinen in het beroemde Circus Maximus al een soort van circus. Ze keken bijvoorbeeld toe hoe gladiatoren elkaar afslachtten, roofdieren elkaar verscheurden en hoe wagenmenners elkaar van de baan duwden. Ook lieten de Romeinen leeuwen rondlopen met kleine konijntjes in hun bek. Circus Maximus had maar liefst plaats voor 250.000 toeschouwers.

Het woord ‘circus’ stamt ook af uit de Romeinse tijd. Circus betekent ‘cirkel’. Tegenwoordig is dat inderdaad een cirkel, maar in de tijd van de Romeinen was de piste langwerpig. Wat wel hetzelfde is gebleven zijn de vele paarden, leeuwen en olifanten die er optraden.
Vijfhonderd jaar na Christus kreeg men minder interesse in het circus en daarmee had Circus Maximus zijn roem verloren. Ruim 1000 jaar later werd er pas weer een circus gebouwd. In de 18e eeuw had Philip Astley, een officier uit Engeland, genoeg van alle oorlogen. Hij vond zijn strijdros echter te mooi om weg te doen en besloot op een veldje in Londen zijn paarden te dresseren. Na veel geoefend te hebben nodigde hij mensen uit om tegen betaling te komen kijken. Met succes: het geld stroomde binnen.

Astley ontdekte dat je beter op een paard kon blijven staan als het rondjes liep. Hij had uitgerekend dat een rondje van 13 meter hiervoor het geschiktst was. In 1769 bouwde hij van hout het allereerste (openlucht) circus. Hij strooide zaagsel op de grond zodat zijn paarden niet zouden uitglijden in de modder. Hiermee werd Philip Astley de uitvinder van de circuspiste: een met zaagsel bestrooide ronde cirkel met een doorsnede van 13 meter. Philip Astley werd steeds populairder en hij verdiende veel geld met zijn shows. Astley nodigde steeds meer andere artiesten uit om op te treden in zijn shows, zoals clowns en acrobaten. Het enige wat nog in het circus ontbrak, waren de roofdieren. Die werden pas 100 jaar later aan het circus toegevoegd. In het begin zaten de beesten nog in kooien, later werd er ook echt mee gedresseerd.

Na Philip Astley kwamen er steeds meer circussen. In Europa en Amerika verschenen kleine amfitheaters. De circusgebouwen stonden op een vaste plek dus men kwam van heinde en verre om naar de shows te kijken. Halverwege de 19e eeuw veranderde dat, en steeds meer circussen gingen reizen van stad naar stad. Hierdoor hoefde niemand meer een voorstelling te missen en iedereen wist wanneer het circus door de stad trok. De artiesten liepen namelijk met dieren in de hand door de straten van de stad.
Kermis en circus hoorden vroeger bij elkaar. Eén keer per jaar was er bijvoorbeeld een jaarmarkt en om ervoor te zorgen dat de kooplieden hun waren goed konden verkopen, maakten acrobaten, dierentemmers en goochelaars het de klanten naar hun zin. Circusartiesten en kermisklanten liepen dus door elkaar in de stad. Pas rond 1815 scheidden de wegen van kermis en circus. Het circus ging zich meer op het dresseren van dieren richten, terwijl de kermis de plek werd van de spannende en bizarre attracties.
De grootte van een circus van vroeger verschilt enorm met een circus van nu. Vroeger bestonden circussen vaak uit een paar paarden, acrobaten clowns en enkele roofdieren, zoals een tijger. Tegenwoordig zijn circussen veel groter. Er werken niet alleen meer mensen, maar ook veel meer dieren dan in een circus van vroeger.

Dompteur en dresseur

De woorden dompteur en dresseur worden vaak met elkaar verward. Bijvoorbeeld tijgerdompteur of tijgerdresseur. Er is een groot verschil. Dompteur komt van het Franse woord ‘dompter’ dat ‘temmen’ betekend. Een dompteur werkt met roofdieren zoals tijgers, leeuwen en beren. Bij alle andere dieren spreekt men van een dresseur.

Clowns in het circus

Rond 1500 noemden mensen in Engeland een onhandig persoon een ‘cloine’. Waarschijnlijk is het woord ‘clown’ hiervan afgeleid. Over de rode neus van de clown bestaan twee verschillende verklaringen. Sommige mensen zeggen dat clowns zich gedragen als dronkenlappen. Omdat dronkenlappen een nogal rode neus hebben, is het meest waarschijnlijke dat clowns die daarom ook hebben. Anderen zeggen dat clowns aan hun rode neus komen omdat ze vaak klappen krijgen of op hun neus vallen.

Vlooiencircus

Een circus dat enorm veel verschilt met een ‘gewoon’ circus is het vlooiencircus. Rond 1400 richtte een pater uit Oostenrijk zijn eigen vlooiencircus op. De vlooien konden kunstjes doen en het circus was razend populair. Later werd de pater van hekserij beschuldigd en hij belandde op de brandstapel.

Tegenwoordig bestaan er nog maar heel weinig vlooiencircussen. Dit komt vooral door de goede hygiëne van de mens waardoor er nog maar weinig mensenvlooien zijn. Eén van de bekendste vlooientrainers is de professor Gertsacov. Hij trekt met zijn vlooien Midge en Madge over de hele wereld. Zijn circus heet het Acme Miniature Circus.