De Braziliaanse kunst: Capoeira!

Wie Capoeira zegt, zegt Brazil. Alhoewel Capoeira tegenwoordig bijna overal ter wereld beoefend kan worden, en z’n roots duidelijk in Afrika liggen, is deze krijgshaftige kunst onlosmakelijk verbonden aan Brazil. Maar wat is Capoeira eigenlijk, en hoe is het ooit ontstaan?

Op het ritme van de berimbau de tegenstander in een weerloze positie manoeuvreren

Capoeira zou een uitdagingsdans genoemd kunnen worden. Een uitdagingsdans is een gebeuren waarbij de deelnemers met elkaar strijden om te ontdekken wie de meest creatieve choreografie en de beste ‘moves’ heeft. Tijdens de jôgo de capoeira zoals dit atletische spel wordt genoemd, mogen alleen de handen, voeten en het hoofd de vloer raken. Het doel van het spel is dat de capoeiristas hun finesse, slinksheid en techniek gebruiken om de ander in een weerloze positie te manoeuvreren zodat de weg open is om een slag of stoot te geven. Over het algemeen wordt het lichaam van de tegenstander echter niet daadwerkelijk geraakt.

De jôgo, het creatieve weefsel van aanval, ontwijking en verdediging wordt gespeeld in de roda (de cirkel waarbinnen de capoeristas zich bewegen en ook de kring die gevormd wordt door de mensen daar om heen). De snelheid en houding van de jôgo worden bepaald door de verschillende ritmes die worden gespeeld op de berimbau; het éénsnarige gebogen instrument dat als het symbool van de Capoeira beschouwd wordt. Behalve door de berimbau wordt de jôgo begeleid door andere instrumenten (zoals de pandeiro, adufe, atabaque, agogô, reco-reco), gezang en handgeklap.

Afrikaanse slaven in Brazilië

Er bestaat veel verschil van mening over het ontstaan van de Capoeira. Na de afschaffing van de slavernij, in 1889, zijn veel belangrijke documenten omtrent de slavenhandel verbrand om zo compensatiebetalingen te omzeilen. Met deze documenten is ook informatie over de begintijd van de Capoeira voorgoed verloren gegaan.

De Portugezen arriveerden in 1500 voor het eerst in Brazil. In eerste instantie onderhielden zij goede contacten met de indianen, maar het duurde niet lang voordat zij hen dwongen om voor hen te werken. Het contact met de Portugezen betekende voor veel indianen het doodvonnis. Door de combinatie van de ziektes die de Portugezen meebrachten waartegen de indianen niet bestand waren, de slavernij en de jacht op indianen die zich niet wilden conformeren aan het katholieke geloof dat aan hen opgelegd werd, stierf de oorspronkelijke bevolking van Brazil in grote getale. De Portugezen besloten vervolgens om Afrikanen naar Brazil te halen om op de koffie- en suikerrietplantages en in de goud- en diamantmijnen te werken. De slaven in Brazil waren afkomstig uit verschillende delen in Afrika en om opstanden te voorkomen werden de verschillende groepen zoveel mogelijk gemixt op de plantages. Desalniettemin lukte het slaven regelmatig om te ontsnappen en ver in het binnenland onhankelijke dorpen (quilombos) te starten. Ondanks de onderdrukking ontwikkelden de Afrikanen en hun nakomelingen een cultuur & leefwereld waarin veel uitingen van hun Afrikaanse wortels behouden bleven of hun oorsprong hadden. Wellicht is Capoeira één van deze uitingen of een resultaat van deze ontwikkeling.

Overlevingstechniek van ontsnapte slaven of omgevormde zebradans?

Eén van de theorieën over het ontstaan van Capoeira zegt dat Capoeira geboren werd uit het verlangen naar vrijheid. De slaven die van de plantages ontsnapten, vluchten het binnenland in op zoek naar veilige plaatsen om zich te verbergen en te overleven. Ze verborgen zich in regenwoud-gebieden die capoeiras werden genoemd. De ontsnapte slaven ontwikkelden een systeem om andere slaven te bevrijden en op die manier hun positie in de quilombos te versterken. Capoeira als vechtsport ontwikkelde zich in de quilombos als overlevingstactiek. De ontsnapte slaven moesten zich kunnen verweren in de meest moeilijke omstandigheden en tegenover mensen die de beschikking hadden over dodelijke wapens.

Een andere theorie vertelt dat Capoeira zijn oorsprong heeft in zuidelijk Angola waar tijdens de initiatierite waarbij de overgang van meisje naar vrouw werd gevierd, door de jongens een zogenaamde zebradans (n’golo) wordt opgevoerd, een uitdagende vechtdans waarbij vooral de voeten werden gebruikt. De winnaar van de n’golo mocht als eerste een partner kiezen uit de groep jonge vrouwen. De slaven die vanuit Angola naar Brazil kwamen, namen de traditie van dit rituele gevecht met zich mee. Gedurende de tijd werd de zebradans omgevormd tot een wapen om zich te kunnen verdedigen in de vijandige omgeving van de slavernij.

Stigmaticering & populariteit van Capoeira in Brazil en de rest van de wereld

In de 18e – 19e eeuw werd Capoeira heel populair, vooral onder de mensen die onder moeilijke omstandigheden moesten zien te overleven. Ze gebruikten de Capoeira niet alleen als spel, maar ook als wapen om misdaden te plegen. Hierdoor werd Capoeira al snel met misdadigers geassocieerd, en het woord Capoeira werd een synoniem voor bandiet of dief. Oftewel, Capoeira werd gestigmaticeerd als een afschuwelijke sociale ziekte die bestreden moest worden. Capoeira werd jarenlang sterk onderdrukt en de capoeiristas kwamen in het geheim bij elkaar totdat in 1930 na een militaire revolutie Getúlio Vargas aan de macht kwam in Brazil. Onder het regime van Vargas werden populaire culturele uitingen, waaronder Capoeira, toegestaan. De eerste officiële Capoeira-school werd in 1932 geopend door Manoel dos Reis Machado, oftewel mestre Bimba, in Salvador, in de staat Bahia. Mestre Bimba ontwikkelde een stijl Capoeira die als capoeira regional bekend staat. Langzamerhand veranderde het beeld dat men van Capoeira had. Er werden presentaties gegeven en op de verschillende scholen die opgericht werden, werd niet alleen serieus getraind op vechttechnieken maar ook aandacht besteed aan de mentaliteit van de capoeiristas. Uiteindelijk werd Capoeira in 1972 door de Braziliaanse overheid als een officiële sport erkend met officiële regels.
Tegenwoordig geniet Capoeira over de hele wereld bekendheid & bewondering. Toeristen komen speciaal naar staten als Bahia en Pernambuco om de presentaties van capoeiristas te bewonderen en een berimbau als souvenir mee naar huis te nemen. En Braziliaanse capoeiristas reizen af naar Europa en de Verenigde Staten om iedereen die maar wil de kunst van Capoeira te leren.

... Menino com quem tu aprendeu (Jongen, van wie heb je geleerd)
Menino com quem tu aprendeu (Jongen, van wie heb je geleerd)
Aprendeu a jogar capoeira aprendeu (Van wie leerde je de Capoeira die je leerde)

Quem me ensinou já morreu (Degene die me onderwees, is al dood)
O seu nome está gravado (Maar zijn naam is gegraveerd)
Na terra em que ele nasceu... (In het land waar hij geboren is...)