De steencultuur van de Olduvai-kloof

Als een magneet trok de aanwezigheid van grote aantallen buitengewoon primitieve stenen werktuigen het antropologen echtpaar Louis en Mary Leakey jaar op jaar naar de Olduvai-kloof. Mary Leakey heeft zich op de bestudering van die voorwerpen gespecialiseerd en een monografie gepubliceerd over de steencultuur van Olduvai.

Monografie

Het woord monografie komt uit het Grieks en houdt in dat het een wetenschappelijke studie betreft over één bepaald onderwerp. Antropologe Mary Leakey heeft een geweldige monografie gepubliceerd over de steencultuur van Olduvai. Deze publicatie behandelt materiaal dat afkomstig is uit de laagste strata van Olduvai (bekend als Laag I en Laag II). Deze laagste strata bestrijkt een tijdsduur van ongeveer 2 miljoen jaar tot ongeveer 1 miljoen jaar geleden.

Verbluffende reconstructie

Mary is erin geslaagd een verbluffende reconstructie te maken van het leven van de wezens uit die lang vervlogen tijd. Die kleine hoeveelheid verspreid liggende stomme stenen werktuigen is zo oud en zo geheimzinnig dat men zou verwachten dat zij voor eeuwig hun geheim zouden bewaren. Toch heeft Mary de stenen laten spreken. Zij heeft ontdekt waar de hominiden:

• precies leefden;
• zich mee bezig hielden;
• hun zelf gebouwde schuilplaats hadden;
• aten en wat zij aten.

Conclusies

Mary's conclusies zijn gebaseerd op meer dan 40 jaar ononderbroken werk:

• verzamelen;
• uitziften;
• determineren;
• nauwkeurige plaatsbepalingen.

Het komt neer op beschrijven en plaatsen van honderduizenden stukjes materiaal (steen of been, grote en heel kleine) niets wat - op zichzelf genomen - veel zou betekenen. Maar als al die stukjes worden geanalyseerd en in elkaar gepast in een reusachtige driedimensionale legpuzzel, dan beginnen zich patronen af te tekenen. Patronen die hun stem laten horen over die kloof van tijd heen. Deze patronen veranderen het groepje kleine, tweedimensionale, papieren, wezens uit een antropologieboek in echte wezens. Geen dieren ook nog geen mensen, maar wel werkelijke levende wezens.

Classificeren

Allereerst heeft Mary de steencultuur geclassificeerd. Zij ontdekte dat er ruwweg twee tradities van steenbewerking bestonden in de Olduvai-kloof:

• De oudste en primitiefste van de twee is de Oldowan. De Oldowan produceerden voornamelijk rolsteen-werktuigen. (Mary noemt de rolsteen-werktuigen liever vuistkeien);
• De meer ontwikkelde acheuleense industrie.

De steenbewerking van Oldowan

• De vuistkeien van Oldowan kunnen groot zijn. Sommige zijn zo groot als een kippeëi of nog groter. Enkele hebben een doorsnee van 7 tot 10 cm.;
• Een Oldowan vuistkei is ongeveer het meest eenvoudige werktuig dat je je kunt voorstellen. Het is een typische 'rolsteen'. Dus het heeft een ronde vorm gekregen door de schurende werking van water (zoals je er vele kunt vinden in rivierbeddingen of aan rotsige kusten);
• De vuistkeien bestaan uit fijnkorrelig, hard, effen materiaal zoals kwarts, vuursteen of hoornsteen. Veel materiaal uit Olduvai bestaat uit hardgeworden lava dat uit de vulkanen van het gebied is gestroomd.

Het vuistkei werktuig

De Oldowan-'industrie' werd aangetroffen in Laag I en zet zich voort in Laag II. Naarmate de tijd verstreek trad er enige verbetering in de bewerking op.

• De grondstof voor een Oldowan vuistkei is een rondachtige steen, ovaal of peervormig en klein genoeg om goed in de hand te liggen;
• Om er een werktuig van te maken hoefde de vroege werktuigmaker slechts met het ene eind van de kei hard op een nabijgelegen rots te slaan óf de steen op de rots te leggen en er met een ander stuk rots een flinke klap op te geven. Dan vliegt er een grote schilfer af. Een volgende klap slaat er nog een schilfer af, naast de voorgaande zodat er een getande rand aan het ene einde van het werktuig ontstaat;

Met een beetje geluk ontstaat een snijwerktuig met een scherpe rand aan één zijde, want dan is de rand scherp genoeg om:

• er vlees mee te snijden;
• er zagend of hakkend een weg mee te banen door gewrichten of kraakbeen;
• er huiden mee af te schrapen;
• er het uiteinde van een stok mee aan te punten.

Er waren grote en kleine vuistkeien. Daarnaast was er ook een bijproduct, namelijk de flinters die er afgeslagen waren. Ook die zijn scherp en konden worden gebruikt om te snijden en te schrapen.

Acheuleense industrie

Acheuleens is afgeleid van het Acheuléen, naar de Franse plaats St. Acheul. Het kenmerkende gereedschap heeft twee vlakken en het snijvlak is wat zorgvuldiger bewerkt aan twee kanten, zodat het rechter en scherper is dan de primitieve Oldowan vuistkei. Bovendien is het acheuleense werktuig vaak helemaal bewerkt of bijgewerkt om het de verlangde vorm, afmeting en gewicht te geven. Het resultaat is de handbijl, het belangrijkste werktuig van het vroege Stenen Tijdperk.

De Olduvai gereedschapskist

Het verbazingwekkende van de gereedschapskist uit Olduvai is niet dat hij zich ontwikkeld heeft (want dat is te verwachten), maar dat hij zo uitgebreid was. Mary heeft 18 verschillende soorten voorwerpen geïdentificeerd in laag I en Laag II. Geïdentificeerd werden:

• vuistkeien;
• bijlen met twee vlakken;
• ronde stenen ballen;
• schrapers;
• burijnen (bijtels);
• priemen;
• aambeelden;
• hamerstenen;
• Vervolgens nog een grote hoeveelheid afval: namelijk de kleine flintertjes en schilfers die zich opeenhopen op een plaats waar gedurende een lange tijd gereedschappen werden vervaardigd;
• draagstenen. Dit zijn stenen die totaal geen bewerking hebben ondergaan maar met de hand naar een bepaalde plaats werden gedragen. Het bewijs daarvoor wordt geleverd door de omstandigheid dat stenen van gelijk materiaal niet in de omgeving voorkomen. Bijvoorbeeld: een mooi wit stuk rots dat aan het strand wordt opgeraapt en meegenomen wordt naar huis als verfraaiing van de tuin, is een draagsteen.

Nabeschouwing

Vuistbijlen, hakmessen, houwelen, priemen en aambeelden? Kan het werkelijk een uitvloeisel zijn van een cultuur die is achtergelaten door een hominide van twee miljoen jaar geleden, waarvan de meeste antropologen menen dat hij zelfs te kleine hersenen had om te kunnen praten?