De robuuste Romaanse kunst

Pelgrims en kruisvaarders legden in de 11e en 12e eeuw, onder andere uit veiligheidsoverwegingen, vaststaande routes af. Langs deze routes bevonden zich nogal wat kerken en kloosters. Deze stonden er al of werden speciaal voor de reizigers gebouwd of verbouwd, zodat ze onderweg konden bidden. De toeloop van veel en vreemd volk op de kerken stimuleerde een schaalvergroting van de architectuur en de beeldhouwkunst van de kerken. Dit begon eerst in de kloosterkerken, toen nog altijd de centra van cultuur in Europa. Voor het eerst sinds de tijd van Constantijn (4e eeuw) werd er weer op grote schaal monumentale sculptuur, gebeeldhouwd werk, gemaakt. Ditmaal om te kunnen prediken in steen tegen de grote massa reizigers. De naam 'Romaans' is veel later bedacht en heeft waarschijnlijk betrekking op het feit dat deze stijl van bouwen en beeldhouwen ontstond in gebieden waar een Romaanse, niet-klassieke taal werd gesproken (Spanje en Frankrijk).

Kenmerken van Romaanse kunst

Alle nadruk ligt op monumentaliteit: grote, robuuste gebouwen, die het nieuwe zelfvertrouwen van de christelijke Europeanen uitstralen. Typische kenmerken van Romaanse kunst zijn daardoor dat de sculptuur wezenlijk aan het gebouw gebonden blijft. De architectuur staat centraal, waardoor de sculptuur niet vrij kan staan. De voorstellingen passen zich daarbij aan de ruimte die de architectuur ze laat en zijn daarom langgerekt, kort, net zoals het uitkomt. In de stijl van beeldhouwen staat de decoratieve waarde van het werk centraal, ten koste van de plasticiteit en natuurlijkheid. De voorstellingen hebben daardoor een wat lineair en vlak karakter.

Christus als feodaal heer

Geliefd thema in de Romaanse kunst is de machtige Christus. Om voor iedereen begrijpelijk te zijn, wordt Christus als feodaal heer uitgebeeld, die zijn apostelen als afgezanten over heel de wereld uitzendt. Een andere voorstelling wordt aan de Byzantijnse Pantocrator ontleend. Dan zien we Christus het klassieke spreekgebaar maken uit de oudheid, dat nu wordt geïnterpreteerd als een gebaar van zegening. In zijn hand houdt hij een boek, precies zoals in de oudheid een geleerde werd afgebeeld. Hij zit in een amandelvormige nimbus, een soort stralenkrans, om, in steen, aan te geven dat hij in hemels licht baadt. Verder zijn de vier levenden (evangelisten) en de vierentwintig oudsten uit de Openbaringen van Johannes te zien. De kerk in haar geheel beschouwde men als een afbeelding van het Hemels Jeruzalem.

Duivel en wellust

Een ander geliefd thema, eveneens ontleend aan de Openbaringen, is het Laatste Oordeel, dat net als door de Byzantijnen, aan de westzijde wordt weergegeven. Verder komt ook de duivel regelmatig voor, afgebeeld als leeuw, draak, basilisk (een samengesteld dier met een dodelijke blik) en als min of meer menselijk. Hij verschijnt meestal tussen de zuilen en de bogen om aan te geven dat het Kwaad weliswaar bestaat, maar aan banden is gelegd. De Romeinse personificatie van de vruchtbaarheid, een vrouw met slangen aan haar borsten, wordt gezien als een personificatie van de wellust. Op de kapitelen (bovenop de zuilen) komen veel symmetrische dieren voor met òf twee hoofden òf twee lichamen. Waarschijnlijk zijn deze motieven overgenomen van oosterse en Byzantijnse stoffen, waar ze werden gebruikt om relieken in te bewaren. In het westen hebben deze dieren een decoratieve functie. We komen ze ook tegen op koninklijke gewaden uit die tijd.

Romeinse invloed

Bij het vervaardigen van de grote sculptuur kijkt men naar de eigentijdse edelsmeedkunst en miniatuurschilderkunst, maar ook naar de hier en daar herontdekte antieke monumentale sculptuur en sarcofagen. De gebieden waar de Romaanse kunst ontstond, waren voorheen Romeinse kolonies geweest en er waren nog veel resten uit die tijd te vinden. Van de sarcofagen worden bijvoorbeeld arcaden met staande apostelen en jachttaferelen overgenomen. Aan de antieke invloeden worden echter ook eigen ontwerpen toegevoegd.

De Protorenaissance in het Maasland

In gebieden waar erg veel overblijfselen van de oudheid te vinden waren, met name Italië en het Maasland (Vlaanderen en Noord-Frankrijk), gaat de beïnvloeding zo ver dat men niet alleen motieven overneemt, maar ook bepaalde klassieke principes, zoals de contrapost. Dat is de houding van iemand die op één been steunt, terwijl het andere ontspant - kenmerkend is dat dan de schuine positie van heupen en schouders contra is ten opzichte van elkaar. Verder neemt men over van de Romeinen, losstaande beelden in nissen, de uitbeelding van kleding door middel van ‘natte draperieën’ en meer aandacht voor het gelaat van de figuren. Men spreekt hier van de Protorenaissance, een soort vóór-renaissance die rond 1220 plaatsvond, omdat hier dezelfde invloeden en principes speelden als tijdens dé Renaissance, maar het bleef een lokale ontwikkeling die niet systematisch ontwikkeld werd. Wel waren er invloeden op de later opkomende gotiek.

Antieke motieven met een nieuwe inhoud

Een algemener ontwikkeling in de Romaanse, en trouwens ook gotische tijd, is dat men veel antieke motieven overneemt, maar voorziet van een nieuwe inhoud. Dit was zo’n drie eeuwen eerder, onder Karel de Grote, nog anders, toen men zowel qua vorm als qua inhoud zo trouw mogelijk was aan de klassieke oudheid. Nu interpreteerde men de antieke helden en goden als koning, uitvinder of sterrenbeeld die deugden, ondeugden of planeten voorstellen. De oorspronkelijke mythologische inhoud is dan volkomen verdwenen.