Belgisch Congo (1908-1960)

België creëerde een nieuw institutioneel kader dat in de eerste plaats komaf wilde maken met de alleenheerschappij van de koning. Daartoe riep men een minister van Koloniën in leven en werd er parlementaire controle geïnstalleerd. Voorts werd een zeer strikte scheiding gemaakt tussen de Belgische en de Congolese schatkist, om te vermijden dat België financiële putten zou moeten dempen of anderszins voor Congo betalen.

Congo en zijn gezag

In Congo zelf was het centrale gezag vertegenwoordigd door de gouverneur-generaal met beperkte macht. België opteerde voor een vorm van indirect rule met ondergeschikte besturen. Er kwam een einde aan het domaniale systeem van Leopold II en de vrijhandel werd opnieuw ingevoerd.

Vanaf het einde van de jaren 1920 voerden grote ondernemingen een zogenaamde stabiliseringspolitiek om de hoge mortaliteit onder de arbeiders tegen te gaan. Er kwamen meer machines en ook de zwarten kregen nu enige vorm van sociale bescherming. Het paternalistische kolonialisme begon vorm te krijgen via een netwerk van scholen en basisgezondheidszorg, waarvoor gebruikt werd gemaakt van de katholieke missies.

Congolese maatschappij

De Congolese maatschappij bestond uit een kleine toplaag met daaronder de grote massa zwarten. Er was geen burgerij of middenstand. In vergelijking met andere kolonies waren na de Tweede Wereldoorlog geen duidelijke signalen van nationale bevrijdingsbewegingen te merken. Er was een colour bar tussen blank en zwart, die onder meer tot uiting kwam in de raciale segregatie in de steden.

Het ongenoegen bij de bevolking werd pas politiek vertaald in een nationalistisch discours vlak voor de onafhankelijkheid, in 1959-1960. De Belgische koloniale overheid was absoluut niet voorbereid op de verschillende politieke formaties die als het ware vanuit het niets opdoken en de absolute onafhankelijkheid eisten.

In januari 1959 kwam het tot bloederige incidenten in Leopoldstad. Enkele dagen later werd er een nieuw Afrika-beleid aangekondigd dat de onafhankelijkheid van Congo voorop stelde. Dit beleid was echt niet duidelijk en de spanningen bleven hoog oplaaien.

Einde koloniaal bewind

Begin 1960 werd in Brussel een rondetafelconferentie georganiseerd waaraan alle Congolese politieke actoren deelnamen. De Belgische regering besliste na afloop van die conferentie om in hetzelfde jaar al een punt te zetten achter zijn koloniaal bewind. Het is dus niet overdreven te stellen dat de dekolonisatie van Congo overhaast was, zeker in vergelijking met andere landen.

De unitaristische Mouvement National Congolais (MNC) van Lumumba won de Congolese verkiezingen in mei 1960. Kasavubu werd president en Lumumba de eerste premier van Congo.

Onafhankelijkheidsverklaring

Vlak na de officiële onafhankelijkheidsverklaring op 30 juni 1960 brak muiterij uit in het nieuwe Congolese leger, die Belgische slachtoffers maakte. België stuurde troepen naar Congo om haar landgenoten te beschermen. Voor de Congolese overheid betekende dit een flagrante scheiding van de nationale soevereiniteit. Enkele dagen later riep de mijnprovincie Katanga haar onafhankelijkheid uit, gevolgd door Kasaï, in beide gevallen met duidelijke Belgische steun.
Leopoldstad vroeg de Verenigde Naties om een einde te maken aan de afscheidingsbewegingen en aan de Belgische militaire interventie. De diplomatieke betrekkingen met België werden verbroken. De interventie van de Blauwhelmen zorgde echter niet voor een overgave door de opstandige provincies, tot groot ongenoegen van Lumumba wiens positie ten aanzien van de VN steeds benarder werd.

Kasavubu werd aangespoord Lumumba te ontslaan, maar werd zelf afgezet door Lumumba. Uiteindelijk was het een militaire staatsgreep van Mobutu, de stafchef van het Congolese Nationale Leger, die de dekolonisatie van Congo voltooide. Lumuba werd geëlimineerd, waarbij de rol van de Belgische overheid nog steeds een bijzonder duister en controversieel aspect is.

De Congolese ‘eenheid’ werd pas in 1963 hersteld na een VN-interventie.