Oude gevels in Amsterdam en hun modellen

Vele eeuwen was een rijkversierde voorgevel een van de belangrijkste elementen van de architectuur maar sinds het begin van de 20e eeuw heeft de gevel die sierfunctie grotendeels verloren. Gelukkig zijn veel prachtige gevels in de oorspronkelijke staat bewaard gebleven en telt vooral Amsterdam nog veel versierde gevels.

Driehoek als grondvorm van veel oude gevels

De technische benaming voor de verschillende en meest voorkomende vormen van de siergevels zijn de driehoekgevel, trapgevel, volutengevel, halsgevel en klokgevel. De eenvoudigste vorm van die gevelsoorten is die waarbij het bovenste gedeelte van de gevel bestaat uit een driehoek zonder decoratie. Eigenlijk is die driehoek ook de grondvorm voor veel andere gevels. De driehoekgevel is meestal opgebouwd uit bakstenen en bovenop afgedekt met plaatwerk van zandsteen. Deze eenvoudige vorm is dikwijls te vinden bij pakhuizen en aan de achterkant van huizen. De driehoekgevel wordt ook wel tuitgevel of puntgevel genoemd.

Schuine zijden in de vorm van een trap

Vanuit de driehoekgevel is de eerste stap naar een volledig versierde gevel de trapgevel. Bij de trapgevel steekt de gevel boven en buiten de schuine zijden van het dak uit. Bij een standpunt recht voor de gevel is het dak daarom niet meer te zien. Het model van een trapgevel is vergelijkbaar met dat van de driehoekgevel. Het verschil is dat de schuine zijden van de driehoek niet strak zijn maar zijn uitgevoerd in de vorm van een trap. De treden van de trap zijn meestal afgedekt met platen van natuursteen om inwatering te voorkomen en steken iets buiten het metselwerk uit.

Nog ongeveer honderd exemplaren trapgevels in Amsterdam

De trapgevel bepaalde nagenoeg het volledige Amsterdamse stadsbeeld in de zeventiende eeuw. Maar er zijn er slechts ongeveer honderd overgebleven. Trapgevels werden overigens ook toegepast in landen waar vanwege het natte klimaat spitse daken vereist waren zoals in België, Frankrijk, Duitsland en Engeland. De trapgevel raakte uit de gratie toen de rijken vonden dat het aanzicht niet statig genoeg was. In de negentiende eeuw raakte de trapgevel weer in de mode en werd veel toegepast in de neogotiek en neorenaissance. Maar de fraaiste exemplaren zijn toch wel de gevels uit de eerste periode.

Volutengevel met veel sierwerk

In de loop van de jaren werden trapgevels meer en meer was versierd met allerlei ornamenten zoals gekrulde ornamenten die ook voluten worden genoemd. Door toepassing van veel krulelementen ontstond de volutengevel. De voluten kregen een plek tussen de horizontale en verticale delen van de trapgevel. Vooral in de Renaissance werden veel voluten toegepast op de trapgevels. Dat ornament verbreide zich in veel variaties in veel landen maar vooral in Nederland. De volutengevel werd gebouwd tot in de achttiende eeuw.

Halsgevel als opvolger van de trapgevel

De halsgevel kenmerkt zich doordat het bovenste deel van de gevel uit een soort hals bestaat. Die hals is eigenlijk een trapgevel waarbij het aantal treden is teruggebracht naar meestal twee of drie. Als zodanig is de halsgevel een soort opvolger van de trappengevel. De hoeken bevatten vaak zandstenen beeldhouwwerkjes. Halsgevels zijn veel gebouwd van ongeveer 1638 tot 1780.

Halsgevels met veel versieringen

De klokgevel is vergelijkbaar met de halsgevel. De zijden van die gevel zijn daarbij niet rechtlijnig maar gebogen in een vorm die op een klok lijkt. Klokgevels waren er veel in de periode van 1660 tot 1790. In eerste instantie werden die gevels weinig versierd maar later werden veel bonte versieringen toegepast in de vorm van bloemen, groenten en guirlandes.

Maar niet alleen in Amsterdam

Om op een makkelijke manier van tientallen prachtige gevels te genieten is een tocht door de Amsterdamse grachten de aangewezen manier. Maar niet alleen Amsterdam heeft vele historische gebouwen met siergevels. Er zijn nog talrijke steden en stadjes met soortgelijke stadsgezichten als Amsterdam. Een kwestie van vooraf informeren en zoeken maar.