Europese geschiedenis in e-kaart

Als we een kaart gebruiken - in een atlas, op de routeplanner of Google Earth – kijken we naar de situatie van NU. De tijdsdimensie ontbreekt maar is essentieel om de wereld beter te kunnen begrijpen. Combinatie van landkaarten met de optie om terug te kunnen kijken in de tijd is essentieel. Euratlas is hiervan een interessant voorbeeld.

De tijdsdimensie

Je leeft in een bepaald tijdperk en accepteert de grenzen en geografie als vanzelfsprekend: ‘Een eindje voorbij Arnhem begint Duitsland’, ‘Tussen Noord-Holland en Friesland ligt het IJsselmeer’. Maar als je terug gaat in de tijd ontdek je dat de wereld er vroeger soms heel anders uitzag. Een paar voorbeelden:

Landen en grenzen

In 1900 lagen de steden Praag, Krakau, Wenen, Bratislava, Budapest, Ljubljana, Zagreb, Serajevo, Lemberg, Cluj en Bozen in één land: de Donaumonarchie, ook bekend als het Habsburgse Rijk. Anno 2014 liggen deze elf steden in elf verschillende landen: Tsjechië, Polen, Oostenrijk, Slowakije, Hongarije, Slovenië, Kroatië, Bosnië Herzegovina, Oekraïne, Roemenië en Italië.

Namen van steden en regio’s

Namen hebben de neiging om mee te veranderen als ze in een ander land komen te liggen. Een paar voorbeelden:

• Lemberg heeft ook Lvov en Lwów geheten, en staat nu als Lviv op de kaart
• Cluj heeft Klausenburg en Kolozsvár geheten, en heet nu Cluj-Napoca
• Bozen is nu Bolzano

Geografie

De Alpen liggen er al een tijd, maar sommige landschappen veranderen voortdurend onder invloed van natuurkrachten en ingrepen van de mens. Neem Nederland - de kaart van Nederland verandert voortdurend door het beuken van wind en zee, en ingrepen van de mens. Het IJsselmeer is door de eeuwen heen enorm ontwikkeld. Eerst is er een binnenmeer in de tijd van de Romeinen; daarna ontstaat de Zuiderzee, er is een steeds grotere opening tussen wat nu Noord-Holland en Friesland zijn. In de twintigste eeuw draait de mens dit proces langzaam terug door het aanleggen van de Afsluitdijk en het inpolderen van grote delen van de vroegere zee. Als alle plannen voor inpoldering waren uitgevoerd was er weer alleen een relatief klein binnenmeer overgebleven.

Ingrijpen van de mens is één factor, de natuur heeft zijn eigen dynamiek zoals we kunnen zien in het Nederlandse waddengebied: Noorderhaaks: wandelend eiland op satellietbeelden. In Nederland zijn we flink bezig geweest met inpolderen, aanleggen van dijken, Deltaplan enzovoorts.

Historisch perspectief

Als je een boek leest dat in het verleden speelt of wilt begrijpen hoe staten en landschap ontstaan zijn, is het nuttig om goede historische kaarten bij de hand te hebben. Tegenwoordig raken we steeds meer verwend: toegankelijke hulpmiddelen Google Earth bieden – tot op zekere hoogte – mogelijkheden om terug te kijken in de tijd. Maar de beelden gaan niet verder terug dan het begin van satellietbeelden, de zeventiger jaren van de vorige eeuw.

In de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog zagen de grenzen er heel anders uit dan nu. Duitsland en Rusland waren directe buren dus zodra de oorlog begon konden ze elkaars gebied intrekken. Het populair boek over aanleiding en begin van de Eerste Wereldoorlog, The Sleepwalkers van Christopher Clark, heeft welgeteld één overzichtskaart van Europa in 1914. Dat moet beter kunnen anno 2014.

Euratlas

Euratlas is een bedrijf uit Zwitserland dat zich gespecialiseerd heeft in historische kaarten. Eén van hun producten is de historische atlas van Europa in 21 kaarten, van het jaar 0 elke eeuw tot 2000. De atlas is digitaal, te installeren op Windows computer.

Je kunt met deze atlas door de tijd heen gaan door de eeuw te variëren. Met de volledige versie van de atlas kun je inzoomen, je kunt je eigen versie van een kaart maken en daar teksten aan toevoegen. Zo’n kaart kan echt een verrijking zijn als je een historisch boek aan het lezen bent.

Tot slot

Het is niet makkelijk om een goede historische kaart te vinden. Euratlas heeft een interessant aanbod waar je uren in kunt rondneuzen.

In de toekomst hoop en verwacht ik dat we betere combinaties gaan krijgen van traditionele boeken en kaartmateriaal: 'next generation e-book'. Tot die tijd is Euratlas een goede aanvulling op je geschiedenisboek.