Gevangen vrouwen in concentratiekamp Vught

Tijdens de Tweede Wereldoorlog brachten de Duitsers gevangenen onder in de concentratiekampen Amersfoort, Schoorl, Ommen, Westerbork en Vught. Kamp Vught was het laatste kamp dat zij in gebruik namen. Het kamp dat officieel Konzentrationslager Herzogenbusch heette, stond in tegenstelling tot de overige Nederlandse kampen regelrecht onder verantwoordelijkheid van de SS in Berlijn. Het nieuwe kamp lag enkele kilometers buiten het dorp Vught en bestond uit 36 woon- en slaapbarakken en 23 werkbarakken, een ziekenhuis, een keuken, een gevangenis met 150 cellen en een crematorium. Elke barak bood plaats aan 240 mensen. In drukke tijden werd dit aantal vaak overschreden. Het hele terrein was één kilometer lang en 350 meter breed. Om het kamp lag een dubbele prikkeldraadversperring, gescheiden door een gracht. Buiten het kamp lagen de kazernes van de 4e en 5e compagnie van het SS-bataljon dat aangesteld was om de gevangenen te bewaken. De Duitser Chmielewski kreeg een aanstelling tot commandant. De bouw van kamp Vught had niet minder dan 15 miljoen gulden gekost en was gefinancierd met geld dat de Joden afhandig gemaakt was.

De eerste gevangenen

In januari 1943 arriveerden de eerste gevangenen. Het kamp was nog niet klaar en zij moesten helpen om het af te bouwen. In de meeste barakken waren nog geen ramen, goed drinkwater en douches ontbraken en in het keukengebouw kon nog niet gekookt worden. Op de bedden lagen nog geen matrassen en dekens. Het was voor de gevangenen een zware tijd: hard werken in winterse omstandigheden, slecht eten en geen mogelijkheid om zieken te verzorgen. Velen stierven.

Een modelkamp

Toen het kamp klaar was, verbeterden de levensomstandigheden. Kamp Vught was opgezet als modelkamp en het regime was er minder streng dan in Amersfoort en Ommen. De overlevingskansen waren in dit kamp vrij groot. Het sterftecijfer lag onder de 1%, terwijl in de overige kampen, vooral in de Duitse en Poolse concentratiekampen, meer dan 50% van de gevangenen stierf.
Uiteraard was het verblijf het kamp wel ellendig. Ook hier kregen gevangenen een streepjespak aan, vonden mishandelingen plaats en moest er hard gewerkt worden.
De gevangenen leden geen honger. Dat was mede te danken aan medewerkers van het Rode kruis, die wekelijks voedselpakketten leverden. Ook twee inwoonsters van Vught, mevrouw Van Beuningen-Fentener van Vlissingen en mevrouw Timmenga-Hiemstra lieten pakketten met etenswaren in het kamp bezorgen.

Het Frauenlager

In kamp Vught verbleven naast Joden politieke gevangenen, homoseksuelen, zigeuners, Jehova’s getuigen en gijzelaars. Vrouwelijke arrestanten en Joodse vrouwen waarvan de man in het mannengedeelte zat, woonden in een apart gedeelte van het kamp, het Frauenlager. Kinderen verbleven in een aparte kinderbarak.
Het vrouwengedeelte was van het mannengedeelte gescheiden door prikkeldraad. SS-Aufseherinnen hadden toezicht in dit deel van het kamp. Dat waren onontwikkelde vrouwen die het voor de oorlog nooit verder hadden gebracht dan schoonmaakster, winkeljuffrouw of fabrieksarbeidster. Kamp Vught was het enige Nederlandse kamp waar SS-Aufseherinnen werkten. Op een vrouw na hadden zij allen de Nederlandse nationaliteit.

Zij hadden een opleiding gekregen in het vrouwenkamp Ravensbruck. Dat was vooral een training in hardheid en onverschilligheid. Om hun dat aan te leren, moesten ze aanwezig zijn bij gruweldaden, bijvoorbeeld het hardhandig vaginaal onderzoeken van zigeunervrouwen op verborgen juwelen. Of toezien hoe Poolse meisjes beenmergtransplantaties ondergingen. Na de cursus konden de vrouwen aan de slag. Ze kregen een kamer op de bovenste verdieping van de gebouwen waar de SS-staf woonde. Verschillende vrouwen begonnen een verhouding met een SS-er en raakten zwanger.

Rietmatten

Het spreekt vanzelf dat de mannen veel belangstelling hadden voor de vrouwen in het Frauenlager. ’s Avonds na werktijd hurkten ze voor het prikkeldraad om contact te leggen. Spoedig ontstonden er allerlei briefwisselingen. De bewakers bevestigden daarop rietmatten tegen het prikkeldraad, maar dat maakte niet uit. Meer dan eens slaagden de mannen erin om onder de versperring door te komen, en zij brachten dan de nacht door in het Frauenlager. Niet alleen gevangenen maakten zich hieraan schuldig maar ook SS' ers. Toen de kampcommandant dat in de gaten kreeg, liet hij een nieuwe afsluiting maken die heel moeilijk te passeren was. De mannen waren echter creatief: ze groeven gangen onder het prikkeldraad door en kwamen zo in het vrouwengedeelte. Een leegstaande barak diende als ontmoetingsplaats.

Feestkrantje

Zelfs tussen SS’ers en gevangenen ontstonden relaties. Een enkele keer hielpen gevangenen bij feestjes van de staf. Zo maakten ze in september 1943 een feestkrantje met daarin een afbeelding van een vrouwelijke opzichter met daaronder de tekst: ‘Voor een nacht vol zaligheid en jenever bied ik volledige overgave aan’. De inhoud van het krantje vormde de directe aanleiding tot de val van Chmielewski. Rauter, de belangrijkste vertegenwoordiger van de SS in Nederland, had al vaker klachten gekregen over de kampcommandant, onder meer over het verduisteren van geld, en hij besloot hem na dit incident te ontslaan. SS Sturmbannfϋhrer Grϋnewald nam zijn plaats in. Hij nam maatregelen om het contact tussen mannen en vrouwen na werktijd te beperken, maar niemand trok zich daar iets van aan.

Philips Kommando

Overdag hadden de mannen ook gelegenheid om vrouwen te ontmoeten, omdat zij samen in werkplaatsen en loodsen werkten, en daar was voldoende gelegenheid om zich af te zonderen. Veel vrouwen werkten in het Philips Kommando, dat was opgezet om zoveel mogelijk gevangenen te vrijwaren van deportatie. Ze maakten knijpkatten, radio’ s, radiobuizen en scheerapparaten. Bijkomend voordeel van dit werk, dat in een leegstaande barak verricht werd, was dat de gevangenen ’s middags een warme maaltijd kregen. Vrouwen werkten ook in de Continentalfabriek in ’s Hertogenbosch, waar zij gasmaskers maakten.
Naast dit werk moesten gevangenen onder meer helpen bij de bereiding van de maaltijden, werken op de boerderij in het kamp, in de wasserij en de kampdrukkerij. Zij werkten zes en een halve dag. Het zwaarste werk verrichtten de mannen die bij het Zerlegbetrieb/Luftwaffe Kommando ingedeeld waren. Zij hadden tot taak neergestorte vliegtuigen met de hand te demonteren.

Het bunkerdrama

In januari 1944 stierven tien vrouwen door het bunkerdrama. De aanleiding tot dit gebeuren was een brief die de vrouwelijke Duitse gevangene Jetzini schreef aan Grϋnewald. Ze had gehoord dat enkele vrouwen die onderduikers hadden geholpen vrijgelaten waren en dat zij opnieuw hulp zouden bieden na hun vrijlating. Daarover beklaagde ze zich bij de kampcommandant en ze noemde ook de namen van de vrouwen. Haar daad raakte bekend en de vrouwen die met haar in de barak woonden, verbanden haar uit het slaapgedeelte. Jetzini bracht de nacht door in de eetzaal. Zij beklaagde zich daarover bij Grϋnewald, maar die stuurde haar terug. Een van de vrouwen, Non Versteegen, knipte daarop voor straf haar vlechten af. Zij voelde zich toen zo bedreigd dat ze ‘s nachts onder het prikkeldraad doorkroop om zich bij de SS te melden. Een van de bewakers loste twee waarschuwingsschoten en toen zij daar niet op reageerde, schoot hij haar dood.

De vrouwen uit de betrokken barak besloten gezamenlijk de schuld op zich te nemen, stelden een verklaring op en overhandigden die aan de kampcommandant. Die besloot hen te straffen door hen een nacht op te sluiten in een cel van de bunker. De bewakers sloten zeventig vrouwen op in een cel met een oppervlakte van negen vierkante meter. De volgende morgen bleek dat tien vrouwen dit niet hadden overleefd.
Spoedig raakte dit voorval dit buiten het kamp bekend. Grϋnewald werd gearresteerd en de SS’er Hans Hϋttig nam zijn plaats in. Onder zijn bevel werden 3500 gevangenen afgevoerd naar Duitse concentratiekampen. Meer dan de helft daarvan overleed.

Ontruiming

In kamp Vught zijn in totaal 31.000 gevangenen opgesloten geweest. Zeker 421 mensen overleden en 329 gevangenen werden geёxecuteerd. Velen kwamen uit kamp Amersfoort en werden na een kort verblijf op transport gesteld naar Duitsland of Polen.
In september 1944 vond de ontruiming van kamp Vught plaats vanwege de nadering van de geallieerden. De meeste gevangenen werden naar concentratiekampen in Duitsland vervoerd. De vrouwen kwamen in Ravensbrϋck terecht. De geallieerden namen het complex in gebruik en brachten er Nederlanders onder die verdacht werden van collaboratie met Duitsland en Duitsers die geёvacueerd waren uit het grensgebied.
In 1951 kregen Zuid-Molukse militairen met hun gezinnen onderdak in het kamp.

Na de oorlog ontkwam Chmielewski naar Oostenrijk. Hij werd in 1961 opgepakt en kreeg levenslang. Zijn opvolger Grϋnewald kwam na het bunkerdrama voor een SS-rechter, die hem naar het oostfront stuurde. Daar stierf hij in 1945. Hans Hϋttig zou de doodstraf krijgen maar dit werd omgezet in een levenslange gevangenisstraf. In 1956 kwam hij vervroegd vrij.