Het bunkerdrama in Kamp Vught

In de nacht van zaterdag 15 januari op zondag 16 januari 1944 vindt in Kamp Vught het zogenaamde bunkerdrama plaats. Kampcommandant Grünewald sloot die nacht 74 vrouwen op in één cel die niet groter was dan negen vierkante meter. In de cel was nauwelijks ventilatie. Grünewald deed dit na protesten van vrouwelijke gevangen nadat hij één van hen voor straf had opgesloten in een bunker. Pas op zondagochtend, na veertien uur, gaat de deur weer open. Tien vrouwen overleefden het drama niet.

Kamp Vught

Officieel heette Kamp Vught Konzentrationslager Herzogenbusch (wegens de nabijheid van Den Bosch) en was het het enige echte concentratiekamp van Nederland. Sterker nog, het was het enige echte concentratiekamp in geannexeerd gebied. Kamp Vught werd opgericht omdat Kamp Amersfoort en Kamp Westerbork (beide kampen waren zogenaamde doorgangskampen) de stroom gevangenen niet langer aan kon. In Kamp Vught werden de gevangenen minder hard behandeld dan in andere concentratiekampen. De Duitsers wilden de Nederlanders ervan overtuigen dat de nazi’s weliswaar hard straften maar zeker niet onmenselijk. In 1942 werd met de bouw van het kamp begonnen maar toen in januari 1943 de eerste gevangenen aankwamen was het kamp nog niet klaar. De gevangenen moesten het kamp zelf afbouwen. De eerste maanden was het kamp slecht georganiseerd en hadden de gevangen erg zwaar. Ze leden honger omdat de keuken nog niet af was of werden ziek van het drinkwater dat niet schoon was. De zieken werden nauwelijks verzorgd. Karl Chmielewksi is in de eerste maanden de commandant van het kamp. In oktober 1943 wordt hij ontslagen, officieel omdat er zo’n wanorde heerst in het kamp maar waarschijnlijk vooral omdat Chmielewksi allerlei kostbaarheden achterover drukte. Chmielewksi wordt opgevolgd door Adam Grünewald. Grünewald stelt onmiddellijk strenge regels in.

De aanleiding

Agnes Jetzini zit gevangen in Kamp Vught omdat ze op een feestje de Führer beledigd heeft. Jetzini wil dolgraag vrijgelaten worden en is bereid om andere gevangenen te verraden om dit te bewerkstelligen. Ze schrijft de kampcommandant een brief met daarin de namen van vrouwen die zijn vrijgelaten maar van plan zijn opnieuw onderduikers in huis te nemen. Via een telefoniste komen de andere gevangenen in de barak (barak 23) te weten van dit verraad. Ze zijn natuurlijk woest en willen dat Jetzini wordt gestraft. Jetzini krijgt een paar emmers water over zich heen en moet de nacht in het dagverblijf doorbrengen. De volgende dag brieft Jetzini dit gelijk door aan Grünwald. Grünewald belooft de schuldigen te straffen. Non Verstegen, een jonge communiste die Jetzini die dag ervoor inderdaad ‘verhoord’ heeft, neemt alle verantwoordelijkheid op zich. Als straf voor haar nieuwe verraad knippen Non Verstegen en een andere gevangene die middag Jetzini’s vlechten af. Om vier uur ’s middags moet Non bij Grünewald komen, vervolgens wordt ze in een pas afgebouwde bunker opgesloten. ’s Avond besluiten 89 vrouwen uit barak 23 zich solidair te verklaren met Non Verstegen. Zij zetten hun namen op een lijst.

Het drama

De volgende ochtend, zaterdag 15 januari 1944, krijgt bewaakster Suse Arts (een Nederlandse met een Duits vriendje in dienst van de Nazi’s) de opdracht om de vrouwen op de lijst bijeen te brengen. De vrouwen wachten bij de bunker, ze krijgen de gelegenheid om nog even naar de WC te gaan. De gevangenen zijn luidruchtig, Suse Arts is chagrijnig. ‘Het lachen zal jullie wel vergaan,’ roept ze. Later werd dit als bewijs gezien dat Arts wist wat er ging gebeuren, zelf heeft ze dit altijd ontkend. Grünewald en zijn staf sluiten de vrouwen op in de bunker, cel 115. De cel is slechts negen vierkante meter. Het lukt Grünwald en consorten om 74 vrouwen waaronder Non Verstegen in de kleine ruimte te krijgen. De rest van de vrouwen, 16 in totaal, worden opgesloten in een tweede cel, cel 117. Grünewald schopt met zijn laarzen de celdeur dicht. Even is het heel stil in de cel, dan breekt de paniek uit. De vrouwen staan zo dicht bij elkaar dat wanneer er één flauwvalt, ze toch gewoon rechtop blijft staan. Er is nauwelijks ventilatie in de cel. De vrouwen snakken naar frisse lucht. Hoewel het buiten in januari behoorlijk koud is, loopt de temperatuur in de bunkercel snel op. De vrouwen krijgen het zo warm en benauwd dat ze proberen hun kleren uit te trekken en het condens van de muur te likken. Door een chemische reactie met de nieuwe kalk, kregen de vrouwen hier brandblaren van op hun lichaam. De vrouwen hebben de hele nacht geschreeuwd, gehuild en gebeden. Paniek golfde van tijd tot tijd door de vrouwen ondanks waarschuwingen van anderen rustig te blijven om zo zuurstof te sparen. Een aantal vrouwen worden gek, bijten anderen. Sommige vrouwen voelen de laatste stuiptrekkingen van stikkende vrouwen tegen zich aan. Even na achten op zondagmorgen doet de hoofdbewaakster de celdeur open. De hoofdbewaakster probeert de vrouwen in de cel te houden maar slaagt daar niet in: de vrouwen vallen over elkaar heen naar buiten. Vierendertig vrouwen komen niet naar buiten, zij blijven in het midden van de cel liggen. Dan arriveren Grünewald en de kamparts, dokter Wolters. Wolters haalt de vrouwen uit de cel, probeert ze bij te brengen, geeft ze wat te eten en te drinken en zorgt ervoor dat ze niet weer in dezelfde cel opgesloten worden. De vrouwen worden in groepjes van vijf verdeeld over de lege cellen. Voor tien vrouwen is het te laat, zij zijn voor de deur geopend werd gestikt. Nog een vrouw sterft later, op 24 mei mede aan de gevolgen van het drama in de bunker.

Protest

De gebeurtenissen van die fatale nacht raken al snel bekend buiten het kamp. De illegale pers schrijft erover. Dit is absoluut niet de bedoeling van de Duitsers, Vught moest een modelkamp zijn, dergelijke excessen zijn slecht voor het imago! De SD ontvangt duizenden protestbrieven onder andere van het Rode Kruis, Grünewald wordt op non-actief gezet en Himmler komt zelfs naar Nederland op de situatie te bespreken. Een Nederlandse SS-rechter veroordeelt Grünewald tot een gevangenisstraf maar Himmler heroept dat vonnis onder het motto: ‘Als Grünewald voor dit incident gepakt zou worden kan iedere SS-er in Duitsland wel veroordeeld worden.’ Grünewald wordt gedegradeerd tot gewoon soldaat en naar het Oostfront gestuurd. In 22 januari 1945 overlijdt hij daar in Hongarije. De vrouwen die die nacht opgesloten hebben gezeten in cel 115 hebben aan het bunkerdrama een levenslang trauma overgehouden.