Verzetsvrouw Hebe Kohlbrugge

Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren veel vrouwen actief in het verzet. De meesten werkten als koerierster en brachten illegale kranten en wapens weg. Er waren echter ook vrouwen die liquidaties uitvoerden, als lid van een knokploeg distributiekantoren overvielen of betrokken waren bij de organisatie van verzetsactiviteiten. Hebe Kohlbrugge was zo’n vrouw. Ze was een van de spilfiguren van de Zwitserse weg, een inlichtingenorganisatie die microfilms via Zwitserland naar Engeland smokkelde en Joden hielp ontsnappen. Een intelligente en moedige vrouw met een groot doorzettingsvermogen.

Werken als au-pair

Hebe Kohlbrugge was op 8 april 1914 in Utrecht geboren als vijfde kind in het gezin van Hermann Kohlbrugge en Elisabeth Barner. Ze is de achterkleindochter van de bekende theoloog dr. Hermann Friedrich Kohlbrugge. Nadat Hebe haar HBS-diploma had behaald volgde ze een eenjarige verpleegopleiding met de bedoeling in het buitenland als au-pair te gaan werken. Ze werkte daarna een jaar bij een gezin in Noorwegen en kwam vervolgens in huis bij een neef van Winston Chruchill in Engeland.

In dienst van de Bekennende Kirche

In 1936 ging Hebe naar Berlijn voor een studie aan het Seminar fϋr kirchlichen Frauendienst. Zij leerde Martin Niemὅller kennen, predikant van de Bekennende Kirche die zich fel verzette tegen de nazi’s. Niemὅller werd in 1937 opgepakt en naar concentratiekamp Sachsenhausen gebracht.

Toen Hebe klaar was met haar opleiding, sloot ze zich aan bij de Bekennende Kirche. Ze kreeg een betrekking als kerkelijk werker in Fehrbelling, ongeveer 60 km ten noorden van Berlijn. Naast haar werk verspreidde Hebe preken van Niemὅller die sterk antinazistisch getoonzet waren. Ze werd gearresteerd en gevangen gezet in Potsdam. Door bemiddeling van de Nederlandse ambassadeur werd ze na enige tijd vrijgelaten en ‘fϋr ewig’ uit Duitsland verbannen.

Beginnend verzet

Hebe keerde terug naar Nederland en ging weer bij haar ouders wonen die intussen verhuisd waren naar Veenendaal. Niet voor lang overigens, want in 1939 vertrok ze naar Zwitserland om theologie te gaan studeren bij de bekende theoloog Karl Barth, die sterk gekant was tegen het nationaal socialisme.
Tijdens een korte vakantie in Nederland brak de oorlog uit en Hebe kon niet terug naar Zwitserland. Ze raakte betrokken bij het verzet. Haar eerste verzetsdaad was het schrijven van het pamflet ‘Bijna te laat’, een vlammend protest tegen de ariёrverklaring en een oproep aan het Nederlandse volk om deze niet te ondertekenen. Hebe schreef dit pamflet in de zomer van 1940 samen met de hervormde predikant en verzetsman Jan Koopmans. Ze was met hem in contact gekomen na een kerkdienst in Amerongen waar hij voorbede had gedaan voor de Bekennende Kirche.

Hebe verspreidde de brochure zelf en raakte daardoor betrokken bij het illegale blad Vrij Nederland. In februari 1942 probeerde de SD haar te arresteren. Hebe verstopte zich zo goed in haar eigen huis dat de SD haar niet kon vinden.

Naar Zwitserland

Enkele maanden later vertrok ze naar Zwitserland om enkele zaken voor te leggen aan Karl Barth. In protestantse kring leefden veel vragen rond de oorlogssituatie, bijvoorbeeld over het recht van verzet tegen de bezetter en of het gerechtvaardigd was om te liegen. Ze wilde tevens de regering in ballingschap op de hoogte brengen van de situatie in bezet gebied. Gewapend met exemplaren van illegale kranten en rapporten van de Ordedienst, een geheime anti-Duitse organisatie, aanvaardde Hebe de moeilijk en gevaarlijke reis naar Zwitserland.

Hebes toekomstvisie

Ze kwam daar in contact met dr. W.A. Visser ’t Hooft, secretaris van de Wereldraad van Kerken. Hij kwam net terug uit Londen, waar minister-president Gerbrandy hem gevraagd had de contacten aan te halen met het Nederlandse verzet. Hebe kwam dus als geroepen. Op verzoek van Visser ’t Hooft schreef Hebe een rapport voor de regering in Londen. Daarin gaf zij de situatie in Nederland weer en ontvouwde alvast haar plannen voor de naoorlogse jaren. Na de bevrijding zou er een ‘chaotische toestand’ ontstaan, schreef ze, en daarom was een ‘krachtig staand leger’ nodig. Ze wees op het bestaan van de Ordedienst die ingeschakeld kon worden bij het handhaven van de orde.
De constitutionele monarchie moest blijven bestaan, maar direct na de bevrijding zou het wenselijker zijn als er eerst een overgangsregering kwam die bestond uit de koningin en een Raad van Advies.

Antwoord Karl Barth

Visser ’t Hooft stuurde het rapport naar Londen, samen met het materiaal dat Hebe meegebracht had. Hebe keerde terug naar Nederland met het antwoord van Karl Barth en de opdracht een inlichtingendienst op te zetten. Het bezwaarde protestantse volksdeel liet ze via een pamflet weten dat Barth iedere Nederlander opriep tot verzet tegen de Duitse overheid omdat die ‘geen van God ingestelde overheid was’. Liegen was geoorloofd en de predikanten moesten blijven bidden voor de koningin.

De Zwitserse weg

Hebe zette een inlichtingendienst op die microfilms naar Zwitserland moest smokkelen. Ze legde daarvoor contact met G.H. Slotemaker de Bruïne en N. Stufkens, relaties van Visser ’t Hooft. Zij verzamelden de stukken en de Amsterdamse fotograaf W. Prins maakte daar microfilms van. Het ging daarbij om nummers van illegale bladen, militaire informatie en informatie over politieke en economische kwesties en de houding van de bevolking. Een boekbinder van de universiteit in Utrecht verstopte de filmrolletjes in de banden van wetenschappelijke boeken en Hebe zorgde voor verzending naar Zwitserland. Visser ’t Hooft stuurde de boeken terug met zijn microfilms erin. Tot de zomer van 1943 werden via deze Zwitserse Weg ongeveer 100 microfilms verstuurd.

Dutch-Paris

Dat was niet heel veel en daarom zocht Visser ’t Hooft contact met de Nederlander Johan Hendrik Weidner die in Lyon woonde en de organisatie Dutch-Paris had opgericht om Joden vanuit Frankrijk naar Zwitserland te laten ontsnappen. Visser ’t Hooft vroeg hem of hij met de Zwitserse Weg bij zijn organisatie kon aansluiten. Weidner ging akkoord en voortaan brachten Nederlandse koeriersters de microfilms naar Brussel. Dutch-Paris zorgde voor het transport naar Genève. Medewerkers stopten ze daar in de kaften van boeken en stuurden ze naar Londen of gaven ze, verstopt in gebruiksvoorwerpen, mee aan Engelandvaarders en Franse illegale werkers. In Londen werden er leesbare vergrotingen van de films gemaakt en van deze tekst maakte men stencils of afdrukken.

De Politieke Commissie

In de zomer van 1943 besloten de beide mannelijke collega’s van Hebe de inlichtingendienst uit te breiden met twee redacteuren van Vrij Nederland, H.M. van Randwijk en J. Cramer, en A.H. van Namen. De mannen vormden met elkaar een Politieke Commissie en kwamen overeen dat Hebe daar geen lid van mocht worden. Zij moest zich uitsluitend bezig houden met het verzenden van de boeken. Hebe was woedend. Zij eiste dat ze lid van de Politieke Commissie mocht worden, maar omdat vooral Van Randwijk daar tegen was, gebeurde dat niet. Hebe trok zich daarop terug uit de organisatie van de Zwitserse Weg.

Arrestatie

Wel bleef ze boeken versturen met microfilms. Ze zocht contact met jhr. P.J. Six en liet hem weten wat er gebeurd was. Ze gaf gelijk door dat zowel de leden van de Politieke Commissie als Visser ‘t Hooft de stukken op de microfilms voorzagen van commentaar, waardoor volgens haar de neutraliteit in gevaar kwam. Het tweetal sprak af dat Hebe deze passages zou aanstrepen, waarna Six er een rapport van zou maken. Fotograaf Prins was bereid Hebe een stel kopieёn van elke film te leveren en Hebe ging aan de slag.

Six maakte van het materiaal dat Hebe verzamelde een rapport en nadat dit gefilmd was, verzocht hij haar met de microfilm naar Londen te gaan om de regering in te lichten over de handelwijze van de Politieke Commissie en Visser 't Hooft. Begin 1944 ging Hebe op reis, maar ze kwam niet ver. In de trein naar Amsterdam werd ze gearresteerd omdat ze een vals persoonsbewijs bij zich had. Voor ze met de controleur mee ging, liet ze de microfilm in de jas van een medepassagier glijden.
Hebe werd voor straf vastgezet in kamp Vught en vandaar in september 1944 naar Ravensbrϋck gebracht. In januari 1945 werd ze vrijgelaten.

Ontdekking spionage

Rond de tijd dat Hebe naar Engeland vertrok, ontdekte Van Namen dat Six inzage had in de stukken die op microfilms verzonden werden. Hij gaf dit door aan Visser ’t Hooft en adviseerde hem de regering in ballingschap te laten weten dat Hebe in aantocht was en te vragen of zij haar vast konden houden ‘daar zij thans tot alles in staat geacht moet worden’. Ook protesteerden de leden van de Politieke Commissie schriftelijk bij Six, maar de jonkheer stuurde de brief terug.

Twee weken na de arrestatie van Hebe dook het filmrolletje op en toen kon Six niet meer om de beschuldigingen heen. Op het rolletje stond het rapport dat hij geschreven had. De betrokkenheid van Hebe werd ook duidelijk en doordat zij gearresteerd was, kwam er een einde aan de spionage.

Na een moeilijke reis keerde Hebe in Nederland terug. Daar moest ze herstellen van de tuberculose die ze in Ravensbrϋck had opgedaan. Na de bevrijding vond ze een baan bij de Raad voor Kerk en Overheid van de Nederlandse Hervormde kerk. In 1947 maakte ze deel uit van een delegatie van de Hervormde Kerk die Duitsland bezocht. De reis resulteerde in op oprichting van een Duitslandcommissie, waarvan Hebe het secretariaatswerk op zich nam. Zo raakte ze opnieuw betrokken op het land waaruit ze ‘voor eeuwig’ verbannen was.