Wie was Berend Botje? Een historische zoektocht

Vele generaties Nederlandse kinderen zijn opgegroeid met het kinderlied 'Berend Botje ging uit varen'. Deze Berend ging in dit lied per boot op weg naar Zuidlaren in Drenthe. In veel versies van dit kinderliedje reisde hij vervolgens door naar Amerika. Wie was Berend Botje? Er zijn in de loop der jaren allerlei theorieën bedacht over de mogelijke historische oorsprong van dit kinderliedje.

Oorsprong van het kinderliedje Berend Botje

Hoe oud is het kinderliedje over Berend Botje? Dat is geheel onbekend. De oudste bronnen waarin het wordt vermeld komen uit de negentiende eeuw. Mogelijk is het lied echter veel ouder. Het werd in de negentiende eeuw pas opgetekend omdat het toen bij onderzoekers in de mode kwam om oude liederen, verhalen en gedichten, die voorheen alleen in de volksmond voortleefden, te verzamelen en in boeken te bundelen. Beroemde voorbeelden daarvan zijn ook de vele Duitse sprookjes die al heel lang in de volksmond leefden, voordat ze uiteindelijk door de gebroeders Grimm verzameld werden.

Het staat overigens zeker niet vast dat 'Berend Botje' van origine al een kinderliedje was. De oorsprong van veel kinderliedjes, net als van veel sprookjes, ligt in parodistische gedichten en verhalen van volwassenen (naar aanleiding van bijvoorbeeld een actuele gebeurtenis). In de loop der tijden verloren zulke teksten hun concrete betekenis (omdat bijvoorbeeld steeds minder mensen die oorspronkelijke aanleiding nog herinnerden). Zo konden die teksten op den duur verbasteren tot kinderliedjes die dan vaak vooral nog bijvoorbeeld om de klankrijm en de melodie populair bleven.

Bronnen

Het lied over Berend Botje komt voor in diverse bronnen rond het jaar 1900. De oudste bron lijkt het boek 'Een klaverblad van vier' te zijn, van de kinderboekenschrijfster Tine van Berken. Dit boek verscheen 1894. Het lied werd ook besproken in de Nieuwe Drentse Volksalmanak van 1902. Ook komt het voor in het liedboek 'Rijmpjes en versjes uit de oude doos', dat in 1911 verscheen en dat verzameld was door S. Abramsz.

Archieven

In de archieven van onderzoekers naar volkscultuur (waaronder G.J. Boekenoogen) komen allerlei verschillende versies van het lied over Berend Botje voor. Deze archieven kwamen tot stand door bijvoorbeeld veldonderzoek, waarbij via interviews of enquêteformulieren aan mensen werd gevraagd welke oude volksliedjes, sagen, sprookjes, enzovoort zij nog kenden.

Onderzoek

Uit onderzoek kan worden vastgesteld, dat het bekende tweede couplet waarschijnlijk ontleend is aan een ander oud volksliedje. In dat andere liedje vraagt men zich niet af ‘Waar is Berend Botje gebleven?’, maar ‘Waar is Jan met de meid gebleven’. Daarnaast lijkt het derde couplet van het lied over Berend Botje pas later aan het lied te zijn toegevoegd, aangezien deze tekstregels in oudere versies ontbraken.

De tekst van Berend Botje

Het kinderliedje over Berend Botje kent in de verschillende versies soms één, soms twee en soms drie coupletten. De exacte tekst is per versie verschillend. De tekst van het openingscouplet is meestal ongeveer:

'Berend Botje ging uit varen
met zijn scheepje naar Zuidlaren
de weg was recht, de weg was krom,
nooit kwam Berend Botje weerom.'

Daarna volgt er vaak een tweede couplet. Daarin wordt doorgaans verteld dat Berend Botje naar Amerika is gereisd. Een bekende versie van het tweede couplet van dit liedje gaat als volgt:

'Een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven
waar is Berend Botje gebleven?
Hij is niet hier, hij is niet daar
hij is naar Amerika.'

In veel oude versies bestaat de tekst van dit lied slechts uit twee coupletten. Er zijn echter ook latere versies waar een derde couplet achteraan zit. Het bekendste voorbeeld daarvan is het volgende couplet (een distichon) dat echter qua melodie en ritme zeer afwijkt van de eerste twee coupletten:

'Amerika, Amerika,
driemaal in de rondte van je hopsasa.'

Standbeeld in Zuidlaren

Berend Botje heeft veel bijgedragen aan de faam van de plaatsnaam Zuidlaren. Dankzij dit liedje leren kinderen al op zeer jonge leeftijd Zuidlaren kennen, vaak nog voordat ze de namen van allerlei wereldsteden hebben geleerd. Als eerbetoon aan die ambassadeursfunctie van Berend Botje voor Zuidlaren, besloot de stichting Recreatiebelangen Zuidlaren om een standbeeld voor hem in het centrum van dit dorp te plaatsen.

Op 1 juli 1967 werd dit beeld onthuld. Het was ontworpen door Willy Pot. Om verschillende redenen, waaronder vandalisme, heeft men later besloten om het originele beeld uit de openbare ruimte weg te halen en in een museum te plaatsen (in een expositieruimte bij het Molenmuseum de Wachter). Op de plek waar het beeld oorspronkelijk stond, aan de stationsweg te Zuidlaren, is een bronzen replica van het beeld geplaatst. Daar is ook een ander bronzen monument bijgevoegd, namelijk een boek waarin de tekst van Berend Botje staat.

Bommen Berend?

Welke historische persoon heeft model gestaan voor Berend Botje? Wanneer in het noorden van Nederland de naam 'Berend' genoemd wordt, dan denkt men al snel aan Bommen Berend. Dit was de spotnaam van de Duitser Bernard van Galen (1606-1678), die bisschop van Münster was, maar daarnaast was hij ook een beruchte krijgsheer. Met zijn bisschoppelijke legers zaaide hij in de zeventiende eeuw veel dood en verderf in het noorden en oosten van Nederland.

Kanonenbischof

Een historicus typeerde Bommen Berend ooit zeer treffend, door te zeggen dat deze bisschop een grotere voorkeur had voor de geur van kruitdamp dan voor de geur van een wierookvat. Zijn militaristische instelling en daarbij ook zijn grote interesse in de artillerie leverden hem behalve de bijnaam 'Bommen Berend' ook de bijnaam 'Kanonenbischof' op. Beroemd is de poging van Bommen Berend om in 1672 de stad Groningen in te nemen. Dit mislukte. In Groningen wordt het einde van die belegering nog ieder jaar op 28 augustus gevierd: het Gronings Ontzet.

Spotliederen

Tijdens zijn leven werden er in Nederland en Duitsland al heel veel spotliederen gemaakt over Bommen Berend. In het verleden is door onderzoekers het vermoeden uitgesproken dat het lied over Berend Botje mogelijk een verbastering is van een spotlied over Bommen Berend.

Inhoudelijk zijn de argumenten daarvoor echter niet erg sterk. Hoewel er veel verschillende versies van het liedje over Berend Botje bestaan, zijn er in die teksten opvallend weinig aanwijzingen te vinden die, zelfs met heel veel fantasie, zouden kunnen verwijzen naar de historische Bommen Berend. Wat wel gezegd kan worden is, dat het personage Berend Botje blijkbaar (net als Bommen Berend) zowel in Nederland als in Duitsland bekend is. Er bestaan ook oude versies van het liedje over Bommen Berend in diverse Duitse dialecten, namelijk het Platduits en het Oost-Fries.

Lodewijk van Heiden

Een ander bekend historisch personage dat vaak met Berend Botje in verband wordt gebracht is Lodewijk van Heiden (1773-1850). Dit was een edelman; zijn familie resideerde in de havezate Laarwoud bij Zuidlaren. Lodewijk van Heiden ging al op zeer jonge leeftijd bij de marine.

Zeeheld in dienst van de Tsaar

Later trad hij in dienst van het Russische leger en daar maakte hij een enorm grote carrière. Hij werd admiraal en opperbevelhebber van de Russische vloten. Ook leidde hij een internationale troepenmacht, die in 1826 de oorlog tussen Griekenland en Turkije beëindigde en zo voor de onafhankelijkheid van Griekenland zorgde. Van Heiden wordt daarom in Griekenland ook geëerd als een oorlogsheld. Zo is er in het centrum van Athene een straat naar hem vernoemd. Ook stond hij op de Griekse postzegel, toen men herdacht dat hij 100 jaar eerder het land had bevrijd.

Terugkeer

Lodewijk van Heiden was dus een internationaal zeer beroemde zeeheld. Toen hij in 1832 terugkeerde naar Nederland, werd hij op grootse wijze ingehaald. De koning gaf hem een hoge onderscheiding. Vervolgens maakte hij per boot een tocht door Nederland en overal waar hij aankwam werden grote feesten ter ere van hem gehouden. Zo ook in Zuidlaren.

Er was sprake van dat Van Heiden, nu hij officieel als militair met pensioen was gegaan, de rest van z'n leven rustig zou gaan slijten op het familielandgoed bij Havezate Laarwoud te Zuidlaren. Na een groots en meeslepend leven vol avonturen, bleek een bestaan in het Drentse Zuidlaren toch wat te saai en eenzaam voor Van Heiden te zijn. Hij besloot er weer per boot op uit te trekken en zou nooit meer terugkeren naar Zuidlaren. Uiteindelijk overleed hij in de Baltische stad Reval (het latere Tallinn).

Argumenten

In de loop der jaren is Lodewijk van Heiden door velen beschouwd als 'de echte Berend Botje'. Puur qua levensloop lijkt hij, als zeeheld die wegvoer uit Zuidlaren om nooit meer terug te keren, feitelijk wel een betere kandidaat te zijn dan Bommen Berend. Toch pleiten er ook voldoende argumenten tegen Van Heiden. Zijn naam lijkt natuurlijk totaal niet op 'Berend Botje'. Daarnaast is het zo dat Van Heiden naar allerlei andere gebieden trok (zoals Rusland) dan naar het Amerika van Berend Botje.

Berend Drenth

Qua naam lijkt Berend Drenth een betere kandidaat voor de status van 'de historische Berend Botje'. Deze Berend Drenth leefde in de negentiende eeuw en was een rijke reder uit Groningen. Hij was erg berucht, omdat het hem erg weinig leek te kunnen schelen, dat de schepen die hij de zee opstuurde erg slecht waren onderhouden. Volgens de verhalen zou hij redeneren dat het hem niet uitmaakte of een schip van hem met bemanning en al zou zinken, want hij was toch goed verzekerd en zou dus alles financieel vergoed krijgen.

Hij zou volgens sommige verhalen zelfs de bijnaam Berend Botje hebben gehad (al is dat zeker niet historisch onomstotelijk bewezen). In de bijnaam van deze Berend zou het woord 'Botje' enerzijds naar geld verwijzen (botje was een oude muntsoort) en daarnaast zou 'Botje' ook verwijzen naar de lijken van de verdronken bemanningsleden van zijn gezonken schepen.

Tegenargumenten

Toch zijn er wel enkele duidelijke argumenten tegen deze theorie. De Berend Botje in het lied vaart immers zelf weg en komt niet meer 'weerom', terwijl dat bij Berend Drenth voor zijn scheepsbemanning gold en niet voor hemzelf (hij bleef zelf in Groningen). Daarnaast gingen de schepen van Beren Drenth naar de Oostzee en niet (zoals in het liedje) naar Amerika.

Overige opties: onbekende personen

Een grote vraag die zich opdringt is: waarom wordt de historische Berend Botje gezocht onder de beroemde historische personen, zoals de hierboven genoemde bisschop, zeeheld en ondernemer? Misschien stond er wel een veel onbekendere persoon model voor Berend Botje, iemand die voor de rest al lang is vergeten? Of misschien bestond er wel helemaal geen historische Berend Botje en is het gewoon een verzonnen fantasienaam in een betekenisloos kinderversje?

Op de vlucht

Er zijn allerlei uiteenlopende theorieën over onbekende personen die model zouden kunnen hebben gestaan voor Berend Botje. Zo wordt er wel beweer dat deze Berend iemand was die uit Drenthe op de vlucht ging om aan de Napoleontische dienstplicht te ontkomen. Hij dook onder op een Waddeneiland, waar hij in zijn onderhoud voorzag door op de vissoort 'bot' te vissen, vandaar de bijnaam 'Botje'. Tegen overheidsdienaren van het Franse regime, die deze Berend in Drenthe zouden willen ophalen voor de dienstplicht, zou door familieleden (die hem wilden beschermen) beweerd zijn dat Berend naar Amerika was geëmigreerd.

Emigranten

Een andere verklaring voor de tekst van Berend Botje is overigens dat dit niet op een concrete Berend zou slaan, maar dat het van oorsprong een algemeen spotliedje was op Drenten en Groningers die naar Amerika emigreerden omdat ze dachten dat dit 'het Beloofde Land' was. Veel van die emigranten beweerden dat ze ooit weer terug zouden keren naar Groningen of Drenthe, wanneer ze in Amerika steenrijk waren geworden. Maar men zag de overgrote meerderheid van al die emigranten in Nederland nooit meer terug.

Een boer uit Borger

Ook is er wel beweerd dat Berend Botje een boer uit het Drentse Borger was, die met zijn bootje naar de Zuidlaardermarkt ging. Op die markt zou hij bij een vrouw een blauwtje hebben gelopen. Vervolgens is hij zijn verdriet gaan verdrinken. Met zijn dronken kop is hij uiteindelijk in zijn bootje gestapt. Men dacht dat hij terug naar huis zou varen, maar daar is hij nooit aangekomen. Hij is überhaupt nooit meer in Drenthe gezien. Een waarschijnlijke verklaring is, dat hij in dronkenschap met zijn bootje is gezonken en vervolgens is verdronken. Maar er ging ook het verhaal dat hij mogelijk met zijn dronken kop de andere kant op was gevaren, de zee op en via allerlei omzwervingen uiteindelijk in Amerika uitkwam.

Krankzinnigengesticht

In Zuidlaren werd in de 19e eeuw een gesticht opgezet van de 'Vereeniging tot Christelijke Verzorging van Krankzinnigen en Zenuwlijders in Nederland'. Er bestaat de theorie dat Berend Botje een patiënt uit dat krankzinnigengesticht was, die ontsnapt was en naar Amerika wilde vluchten.

Niet Zuidlaren?

Een andere opvallende theorie zorgt ervoor dat de bovenstaande verhalen, over mensen die verbonden zijn met de regio rondom Zuidlaren (Drenthe en Groningen) misschien de prullenbak in kunnen. Er bestaat namelijk ook een oude Duitse versie van het liedje (in het Oostfriese dialect) waarin de plaatsnaam Zuidlaren helemaal niet voorkomt. Berend vaart in dat lied met zijn scheepje niet ‘naar Zuidlaren’, maar ‘over de baren’. Er bestaat de mogelijkheid dat dit een oudere versie van het liedje is en dat later door een Nederlander is bedacht dat het qua rijm wel leuk zou zijn om 'over de baren' te vervangen door 'naar Zuidlaren'.

Conclusie

Er zijn in de loop der jaren dus veel uiteenlopende theorieën bedacht over de historische persoon die model zou hebben gestaan voor Berend Botje. Het enige dat al die theorieën delen is, dat ze allemaal over een te groot gebrek aan feitelijke historische bewijzen beschikken, om werkelijk overtuigend te kunnen zijn. De vraag 'Wie was Berend Botje' heeft dus heel wat mooie, fantasievolle en fascinerende verhalen opgeleverd, maar wie Berend Botje echt was, zullen we waarschijnlijk nooit weten.