De Rietstap in Dinxperlo: een-na-kleinste kerk in Nederland

Kerkje de ‘Rietstap’ is een klein kerkgebouw in Dinxperlo. Dinxperlo (gemeente Aalten) ligt naast Süderwick (Duitsland) in het oosten van Nederland. Het stenen gebouw van kerkje de ‘Rietstap’ is gebouwd in 1911 en in 1984 afgebroken en herbouwd op een andere plek. Meer dan een eeuw oud stond het kerkje bekend als het kleinste kerkje van Nederland. Tot in 2013 het houten ‘kallenkerkje’, in Kallenkote (gemeente Steenwijkerland) nog kleiner bleek, en kerkje de Rietstap anno 2020 het op een-na- kleinste kerkje in Nederland is.

De geschiedenis van kerkje de Rietkamp

Het kerkje de Rietstap is in 1911 gebouwd op het landgoed de Rietstap te Dinxperlo. Een landgoed dat van 1555 tot 1708 eigendom was van de graven van Culemborg (Gelderland) en gepacht werd door Bernd te Rietstap. De toenmalige naam van de havezathe (boerderijwoning) Rietstap is waarschijnlijk ‘Reestap’ geweest. De familie Rietkamp koopt in 1708 het landgoed van de graven van Culemborg mét havezathe. Meer dan anderhalve eeuw later, in 1874 werd Gerhard Hendrik te Rietstap de eigenaar van het landgoed. Na diens overlijden in 1909 ging de havezathe met landgoed naar een neef van de overledene: Theodore Marie Theophille te Rietstap. Dit nadat de erfenis eerst voor de Congregatie van de Zusters der Liefde te Tilburg bedoeld was. De voorwaarde was dat dan de havezathe de Rietstap omgebouwd moest worden in een klooster annex ziekenhuis en dat er een bewaarschool (voorloper van de kleuterschool) in Dinxperlo gesticht moest worden. De Congregatie van de Zusters der Liefde wezen de erfenis af waarna deze uiteindelijk naar Theodore Marie Theophille te Rietstap ging.

Voorwaarde

Om de erfenis te accepteren moest ook deze erfgenaam aan een voorwaarde voldoen. De voorwaarde was om een kapel te bouwen op het landgoed met daarin een erfstuk, namelijk een schilderij welke de kruisiging van Jezus weergeeft en een altaar. In 1911 diende Theodore te Rietstap dan ook een aanvraag in voor een vergunning van een kapel op landgoed de Rietkamp.

Kerk of kapel

De voorwaarde van de erfenis om een kapel of kerk te bouwen is waarschijnlijk bedoeld als een bedehuis voor de adellijke bewoners en gasten van landgoed de Rietstap. Niet bekend is het of ook als parochiekerk voor de bewoners van Dinxperlo bedoeld was. In het testament is dit niet genoemd en zijn er geen eisen gesteld over de grootte van het te bouwen kapelletje of kerk. Er is door T.M.Th. te Rietstap dan ook besloten om een heel klein kerkje te bouwen en een vergunning hiervoor werd aangevraagd bij de gemeente Dinxperlo. Een vergunning voor een te bouwen kapel of kerk met een afmeting van:

• 6.40 meter lang;
• 4.50 meter breed;
• 5,00 meter hoog.

De gemeente verleende de vergunning waarna het kleine kerkje in datzelfde jaar gebouwd werd.

Uiterlijk kerkje de Rietstap

Het kerkje is gebouwd in neogotische stijl, aan de rand van het erf van de woonboerderij de Rietstap. De neogotische stijl is een romantische bouwstijl gebaseerd op de romantische middeleeuwen en als reactie op de strakke, koele vormen van het classicisme. De kleine kerk heeft het uiterlijk van een kerk door de ingesnoerde vijf meter hoge toren, die spits toeloopt. Onder de torenspits zijn stenen boogjes aangebracht, wat de toren een romantisch uiterlijk geeft. In het kleine torenkamertje, in de toren, hangt het klokkentouw voor de klok. Het dak van de kapel heeft aan de andere kant van de toren een driehoekig aflopende uitbouw (apsis) en de kerk heeft twee spitsboogvensters met gietijzeren versieringen. De boogvorm van het bovenste deel van de ramen is ook te vinden boven de ingang van de kerk.

Zegen of inwijden

Zegenen is het uitspreken van een heilige rite tijdens het inwijden voor de eerste godsdienstige samenkomst in een kerk of kapel. Het zegenen is voorbehouden aan een predikant dat in 1911 weggelegd was voor iemand met een theologische opleiding, zoals een:

• priester;
• dominee;
• pastoor;
• kardinaal of bisschop.

De kleine kerk is echter nooit ingewijd als plek voor een godsdienstige samenkomst en ook nooit daarvoor gebruikt. In de volksoverlevering wordt verteld dat de bisschop van het bisdom Utrecht, waar Dinxperlo onder valt, de grootte van het kerkje te summier vond en daarom het kerkje niet heeft willen inwijden en zegenen. De kleine kerk is toen gebruikt als kippenhok.

De start van de huidige functie

Theodore Marie Theophille te Rietstap overleed in 1921 en B.F. Koenders werd in 1922 de nieuwe eigenaar van landgoed de Rietstap mét de havezathe, het kleine kerkje en het schilderij van de kruisiging. Het kleine kerkje stond te midden van woekerende struiken te vervallen en het altaar en schilderij van de kruisiging waren veilig opgeborgen. In 1975 werd in het kleine kerkje een expositie gehouden. Deze expositie was tevens het begin van een nieuwe waardevolle invulling om lokale kunstenaars een plek te bieden en de omgeving kennis te laten maken met hun werk. Het kleine kerkje was een bijzonder kerkje en zo kwam het gebouw in 1977 op de Rijksmonumentenlijst.

Verplaatsing

In 1979 vertrekt de familie Koenders naar Groningen en de gemeente Dinxperlo koopt het landgoed met woonboerderij en kerkje; de kans grijpend om het industrieterrein van Dinxperlo uit te breiden. In Dinxperlo wordt de stichting ‘Bewaar ’t Olde’ opgericht en samen met de gemeente wordt een plan van aanpak opgezet om het kerkje te behouden voor de toekomst. De woonboerderij wordt met restauratieplicht gekocht door een plaatselijk aannemer die de havezathe in oude luister restaureert en er zelf in gaat wonen. Het kerkje wordt afgebroken en op tientallen meters zuidwaarts, herbouwd.

Heropening kleinste kerkje van Nederland in 1984

Bij het afbreken bleek de constructie van het kleine kerkje nog goed en slechts enkele delen van de toren en het dak moesten vervangen worden. Het kerkje werd voorzien van een nieuw uurwerk, luidbel en Dhr. G.J. Kemper uit Breedenbroek heeft een reproductie gemaakt van het schilderij de kruisiging, omdat het oorspronkelijke schilderij met de laatste bewoners van het landgoed meeverhuisd is naar Groningen. In 1984 werd het kleinste kerkje van Nederland officieel weer in gebruik genomen. Het kleine kerkje wordt als een gratis expositieruimte gebruikt en net als in 1975 wordt het werk van kunstenaars uit Dinxperlo en omgeving tentoongesteld.

Kerkje de Rietstap niet meer het kleinste kerkje van Nederland

Sinds 2013 is het kerkje de Rietstap niet langer het kleinste kerkje van Nederland. In Kallenkote (Overijssel) is bij zorgboerderij De Maargies Hoeve een houten kerkje gebouwd van 4 meter bij 6 meter. Nog kleiner dan het kleine kerkje in Dinxperlo met 4,5 meter bij 6,4 meter ‘groot’. Ook in Kallenkote worden geen diensten gehouden maar wordt het kleinste kerkje van Nederland gebruikt als:

• stilteruimte;
• trouwlocatie;
• klein theater.