De geschiedenis van geld

Of je nou stinkend rijk of straatarm bent, betaalt met euro’s of dollars of jong of oud bent, iedereen krijgt er in zijn of haar leven mee te maken; geld. Of je het leuk vindt of niet, de wereld draait er iedere dag om. Van primitieve ruilhandel tot de aandelen op de eerste beurs, van de eerste munt tot het papieren biljet en van de inventieve Romeinen tot de ambitieuze VOC, we hebben het allemaal ontdekt. Bekende begrippen als de Gouden Standaard, het salaris en de bank zijn allemaal ontstaan tijdens de evolutie van de betaalmiddelen. Een belangrijk begrip als geld heeft dan ook een lange geschiedenis.

Inhoud

• De geschiedenis van de ruilhandel
• De evolutie van ruilhandel
• Het eerste geld: de munt
• Geld bewaren bij de eerste bank
• Officieel geld: de eerste valuta
• Geld in vaste valuta’s – de Gouden Standaard
• Geld in aandelen van de VOC
• De eerste beurs
• Het biljet: geld van papier

De geschiedenis van de ruilhandel

Net als bijna alles om ons heen was ook geld ooit een uitvinding. Munten en biljetten bestaan namelijk niet sinds de eerste mens. Met andere woorden: er was een lange periode in de menselijke geschiedenis vóórdat er geld bestond zoals de moderne mens dat kent.

Lang geleden voordat er een systeem bestond om dingen mee te betalen, handelde de mens volgens het simpele systeem van ruilhandel. Heel simpel gezegd waren er overal goederen te vinden die mensen wilden hebben. Het was dan makkelijk om deze te ruilen voor goederen die je zelf in bezit had en kon missen. Zo kwam het voor dat een pottenbakker zijn aardewerk wilde ruilen voor kleding van een kleermaker. Deze vorm van handelen wordt ook wel directe handel genoemd. Eigenlijk was ieder product geschikt voor ruilhandel. Het ene product was echter veel schaarser en daardoor duurder dan iets anders. Het was de kunst om samen tot een ruildeal te komen waarbij beide partijen tevreden waren.

Ruilhandel kan worden onderverdeeld in grofweg twee niveaus:

• families
• volken

Families

Lang geleden was het gebruikelijk dat ieder huishouden geheel zelfvoorzienend was. Dat wil zeggen dat een familie geheel voor eigen voedsel en andere levensbehoeften als kleding zorgde. Ze verbouwden zelf graan en hadden varkens, schapen en/of kippen. Wat er niet voorradig was, zoals dus bijvoorbeeld kleding, werd geruild voor goederen die zij zelf maakten of genoeg hadden.

Om te kunnen blijven leven was dit een nuttige oplossing. Echter zorgde deze primitieve methode van zaken doen voor afwisselende successen. Als er op een bepaald moment ineens een periode was met veel eieren in de omloop, dan was er weinig vraag naar en werden die ineens snel minder waard. Een boer met kippen had dan pech. Dit terwijl eieren in andere periodes juist ontzettend waardevol en gewenst konden zijn.

Volken

Voordat er geld bestond kwam het ook voor dat er tussen verschillende volkeren onderling werd geruilhandeld. Wanneer een bepaald volk een interessante bron als een goudader in de buurt had, was dat al snel bij andere volkeren bekend. Er waren dan twee mogelijkheden erg waarschijnlijk: oorlog of ruilhandel. Bij de laatste optie werden dan goederen verhandeld die het andere volk weer niet echt binnen handbereik had, zoals schelpen of zout. Bij handel tussen verschillende volken waren dan vaak specifieke handelaars die dan grote afstanden aflegden om specifieke goederen mee terug te nemen.

De evolutie van ruilhandel

Naar mate de tijd vorderde, werden bepaalde goederen wel veel gebruikt om mee te ruilhandelen. Deze vaste ruilgoederen heten goederengeld. Om te kunnen worden gebruikt als goederengeld waren een paar dingen belangrijk:

• Het waren producten die altijd gewild waren.
• Het waren producten die niet na te maken waren en daardoor vrij waardevast waren.
• Het waren producten die een hoge waarde hadden ten opzichte van het formaat en gewicht.
• Het waren tenslotte vaak producten die afkomstig waren van dieren.

Voorbeelden van goederengeld waren schelpen, huiden of gedroogd vlees.

Een feitje over salaris

Zout is dan wel geen product dat afkomstig is van een dier, maar is wel honderden jaren als betaalmiddel gebruikt. Bij de Romeinen was het bijvoorbeeld gebruikelijk dat de soldaten uit de geroemde legioenen in handjes zout werden uitbetaald. Dit was erg waardevol. In het Romeins heette zout ‘Sal’. Ons Nederlandse woord ‘salaris’, het krijgen van een financiële beloning voor het verrichten van werk, stamt hier van af.

Het eerste geld: de munt

Na verloop van tijd werden de edelmetalen een zeer populair ruilmiddel. Vanwege hun hoge waarde, was ook dit een populair middel om als goederengeld te gebruiken. Mensen begonnen dus dingen met klompjes goud en zilver te betalen. Dit zorgde voor echter één probleem. Goud en zilver groeide niet als druiven in één formaat aan een boom, maar moesten vanzelfsprekend als klompjes worden uitgehakt. Hierdoor had ieder klompje zilver of goud een andere vorm, formaat, gewicht en daarom een andere waarde. Om de exacte waarde van een bepaald klompje goud of zilver te kunnen bepalen, moest deze bij een ruildeal exact in grammen worden gewogen.

Omdat dit toch niet erg handig was, besloot men dat er een manier moest komen goud en zilver in vaste gelijke gewichten te kunnen verhandelen. Zo ontstond het idee voor de munt; munten van allemaal hetzelfde gewicht en formaat. De waarde van zo’n primitieve munt werd exact die waarde dat het materiaal op dat gewicht had. Zo kon er worden afgewogen hoe ook andere producten ten opzichte van deze munten te waarderen waren.

Wanneer de eerste munt ooit gemaakt is, is onbekend. De oudste munt die anno 2018 bekend is, dateert uit de tijd tussen 610 en 560 vóór Christus en komt uit het oude Lydië. Dat staat tegenwoordig bekend als Turkije. De munten waren toen nog niet rond en plat, maar bol en ovaalvormig en hadden vaak een logo van een bepaalde stam of koning. Dit kon een afbeelding van een dier zoals een leeuw zijn, maar ook het wapen van een familie of koninkrijk.

Een feitje over de oude Grieken:

Vanaf rond 550 vóór Christus gebruikten de oude Grieken munten als geld. Een van de bekendste oude munten is de Drachme: een zilveren munt die ook wel een Drachmon genaamd werd. Het woord voor Drachme werd vóór de komst van deze munt gebruikt om een bepaald gewicht in zilver aan te duiden. Deze munt stond gelijk aan dat gewicht. ‘Drachme’ komt van het Griekse woord ‘Drakhme’, wat ‘een handje vol’ betekent. Dat verwijst vanzelfsprekend naar het vasthouden van een hand vol munten.

Geld bewaren bij de eerste bank

In het kader van handel en rijkdom werd het beroep handelaar – vooral per boot – steeds populairder. Dit gold zowel voor handelaren van grote volken als vrije individuele handelaren uit bijvoorbeeld losse steden en dorpen. Het was niet langer nodig om met een volgeladen schip op de gok naar een ander volk te gaan in de hoop dat zij dat specifieke product graag wilden ruilen tegen het product waar zij zelf naar zochten.

De munt was voor de handelaar dus zeer geschikt, maar had ook een aanzienlijk nadeel. Aangezien goud en zilver op zich vrij zwaar zijn en men makkelijk zeer rijk werd, was er ruimte nodig om deze munten te bewaren. In Italië ontstond het idee om één bepaalde plek te creëren waar op naam een vast bedrag aan geld kon worden bewaard. Burgers zouden zo wat van hun geld kunnen ophalen wanneer zij dit nodig hadden. Ook was een beveiligde plek handig om kapitaal te kunnen beschermen tegen bijvoorbeeld diefstal, wanneer dit onder het spreekwoordelijke matras een te gevaarlijke was.

Tempels en banken

Bewaarde documenten en bronnen van de oude Grieken, Romeinen, Egyptenaren én Babyloniërs verklaren allen dat tempels werden gebruikt om geld te bewaren en te kunnen lenen aan de lokale bevolking. Dit kwam doordat priesters eerlijk en betrouwbaar waren en een tempel een veilige plek was voor geld.

De beroemde Julius Caesar (63 v. Chr – 14 na Chr.) kwam op het idee om echte banken te creëren in plaats van tempels voor deze functie te blijven gebruiken. Deze gloednieuwe instanties verdienden toen middels rente en interest zelf al geld zoals banken dat vandaag de dag nog steeds doen.

Een feitje over de bank

Een interessant feit is dat het woord voor ‘bank’, zoals deze in allerlei talen voor de financiële dienstverlening wordt gebruikt, afkomstig is uit Italië. Het was daar gangbaar om buiten op parkbankjes handel te drijven met andere handelaren. Een dergelijk bankje is in het Italiaans een ‘banca’. De financiële bank werd mannelijk vervoegd tot ‘banco’, waarvan de benaming voor bank in allerlei talen tot op de dag van vandaag afkomstig is.

Officieel geld: de eerste valuta

De munten die tot dat moment bestonden, waren weliswaar heel handig, maar waren nog niet onomstreden als betaalmiddel. Goud was populair maar niet overal kwalitatief even goed. Alexander de Grote (356 – 322 v. chr.) was de eerste die hier verandering in bracht. Hij besefte dat het overheidshalve belangrijk was om de kwaliteit van zijn munt te kunnen garanderen. Dit was goed voor de economie en stimuleerde de handel en koopkracht binnen zijn rijk. Hij liet een officiële stempel op munten drukken waar de kwaliteit en ‘echtheid’ van die munt te herkennen was.

De Romeinen

Niet het rijk van Karel de Grote, maar het Romeinse rijk introduceerde als eerst een officiële munt die ook ‘internationaal’ gebruikt werd. Door de omvang van het sterke Romeinse rijk in de wereld werden de gouden Aureus en later ook de zilveren Denarius als sterke en stabiele munten gezien. Dit had ook te maken met de macht van het Romeinse rijk, waardoor andere volken deze munten sneller accepteerden; zeker als dit vaste handelspartners waren.

De komst van de munt was erg makkelijk om handel tussen verschillende volken, steden, rijken en partijen mogelijk te maken. Geld bracht de mensheid niet meer alleen de mogelijkheid om te overleven in alle benodigde en gewenste luxe, maar ook de mogelijkheid op rijkdom. Met financiële rijkdom konden koningen, prinsen, en andere heersers laten zien hoe groot en geweldig ze waren. Nieuw was dit door de komst van de munt niet. Hoe groter de paleizen uit de oudheid, hoe beter. Voor rijke handelaren in de middeleeuwen was het gangbaar dit uit de drukken in bijvoorbeeld dure kunst (schilderijen en beelden).

Geld in vaste valuta’s – de Gouden Standaard

In de loop der eeuwen na Christus ontwikkelde de mensheid zich in een zeer rap tempo. Koninkrijken kwamen en gingen en oorlogen ontstonden en eindigden. Het enige dat zich tot na de middeleeuwen niet bijzonder hard ontwikkelde was geld. Volken hadden hun eigen muntstukken in allerlei eigen gewichten en waarden. Het nadeel was hiervan dat het vaak moeite kostte om om te rekenen wat bepaalde munten in een andere valuta precies waard waren.

Pas in de negentiende eeuw kwam hier een antwoord op. Twee jaar na het einde van het keizerschap van Napoleon Bonaparte stelden een heleboel landen in 1816 gezamenlijk de Gouden Standaard in. Verschillende landen stelden een vaste waarde in goud per munteenheid in. Daarnaast garandeerden deze landen (uitgevers van die valuta) bij het inwisselen de betreffende waarde in goud om betrouwbaarheid, stabiliteit en zekerheid te garanderen. De Gouden Standaard maakte het makkelijker om geld uit verschillende valuta’s in te wisselen voor anderen.

Aan het begin van de twintigste eeuw verlieten op Amerika na alle westerse landen de Gouden Standaard door het dreigen en uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Dit systeem had daarnaast ook een nadeel. Het was niet inflatiegevoelig en was economisch gezien niet zo flexibel. Dit zorgde ervoor dat Amerika deze Gouden Standaard bij het uitbreken van de Economische Crisis van 1929 ook afdeed. Pas na de Tweede Wereldoorlog werd dit opnieuw ingevoerd op initiatief van de Geallieerden, omdat het belang van deze stabiliteit en zekerheid zo interessant was. Hiervoor werd het Internationaal Monetair Fonds (IMF) in het leven geroepen, dat een controlerende functie zou krijgen. De Amerikaanse Dollar zou een vaste waarde krijgen en alle andere aangesloten valuta’s zouden hierbij worden vergeleken om vervolgens hun waarden vast te stellen.

Geld in aandelen van de VOC

De welvaart van Holland in de gouden zeventiende eeuw groeide hard. De drang om als maar rijker te worden en wereldwijd meer macht te grijpen, was zeer groot. In 1602 werd de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgericht om handelsreizen buiten Europa in grotere hoeveelheden mogelijk te maken. Dit was een zeer innovatief bedrijf, omdat zij het voor iedereen mogelijk maakte mee te delen in het succes van hun reizen. Als eerste bedrijf in de geschiedenis was het namelijk mogelijk om aandelen te verkopen aan lieden die niet bij de VOC zelf werkzaam waren. Het volk kon verdienen aan het succes van de zeereizen. Dit werd een groot succes. Het bedrijf groeide als kool en was zeer winstgevend. De VOC kan ook wereldwijd officieel als eerste multinational worden gezien.

De eerste beurs

Na deze eerste beursgang volgde de West-Indische Compagnie (WIC) in 1623 als tweede. Al snel werden zij gevolgd door allerlei andere bedrijven en organisaties. Amsterdam werd het mondiale centrum van de beurshandel. Deze nieuwe manier van zaken doen groeide in populariteit zo hard, dat er een speciaal wisselkantoor werd gebouwd om alle valuta’s gecontroleerd te kunnen wisselen. Daarnaast kwam er een koopmansbeurs. Dit was een ontmoetingsplek voor handelaren in aandelen. Dit kan worden gezien als de voorloper van de beurs. Een nieuwe markt was geboren.

Het biljet: geld van papier

Europa was in veel opzichten een voorloper als het gaat om ontdekkingen en ontwikkelingen van de mensheid. Echter kwam het idee om geld in plaats van munten van edelmetaal op papieren biljetten uit te drukken, niet uit Europa. Al in de zevende eeuw na Christus was er in het oude China voor het eerst sprake van papieren geld. Aangezien de Chinezen in het algemeen voorlopers waren op het gebied van het gebruik van papier, was dit niet vreemd.

Pas in de zeventiende eeuw waaide het gebruik van papier als betaalmiddel over naar Europa. Het Zweedse ‘Stockholm Banco’ besloot in 1661 geld op papier te gaan drukken. Echter liet de bankdirecteur veel te veel drukken waardoor geld daar bijna niets meer waard was en moest hij de gevangenis in.

Holland

In Nederland gebruikte men al sinds 1640 papier als betaalmiddel, maar niet op de manier zoals die vandaag de dag bekend is. Bij het inleveren van klompjes zilver en goud bij een edelsmid, kreeg men een soort tegoedcertificaat dat aan gaf hoeveel dit waard was. Dit werd gezien als een aangenaam nieuw betaalmiddel, omdat munten makkelijk werden bijgedrukt en vervalst. Deze verloren dan ook snel hun waarde. Bovendien was Holland op dat moment het middelpunt van de wereldhandel, waardoor er binnen korte tijd veel verschillende munten uit allerlei landen in de omloop waren. Dit maakte het er niet overzichtelijker op.

In 1814 werd in Nederland voor het eerst geld gedrukt dat vast de waarde heeft die het biljet aan gaf, zonder een soort ‘tegoedbon’-functie te hebben. De bezetting van Napoleon was toen zojuist tot een einde gekomen, waardoor het terugbrengen van de eigen Gulden weer mogelijk was. Deze valuta stond daarvoor nog bekend als de Florijn.

Sindsdien is alleen in de Tweede Wereldoorlog nog een pauze gekomen in het gebruik van het eigen briefgeld. De Duitsers besloten op grote schaal Nederlandse biljetten bij te gaan drukken tijdens de bezetting in de jaren 1940-1945, waardoor het geld zijn waarde verloor. De muntstukken van de gulden werden niet bijgedrukt en konden in gebruik blijven. Op 3 oktober 1945 besloot de naoorlogse minister Pieter Lieftinck dat er nieuwe biljetten gedrukt zouden worden. Kort daarvoor was besloten dat de oude biljetten definitief niet langer konden worden gebruikt.

Een feitje over papieren biljetten

Het aanbrengen van watermerken is geen hoogstaande technische ontwikkeling uit de twintigste eeuw. Wegens het feit dat papier eenvoudig te vervalsen is, werden al in de achttiende en negentiende eeuw watermerken op de Hollandse biljetten aangebracht. Het andere nadeel van papier is dat het kwetsbaar is tegen vloeistoffen en slijtage door veelvoudig gebruik. Hierdoor kwam ook in die periode de omschakeling naar het sterkere katoenpapier.

De mens is afgelopen eeuwen in leefstijl zeer ver geëvolueerd. Zo is de mens gegaan van ruilhandel naar modern geld. Geld is steeds belangrijker geworden door middel van het uitvinden van munten, biljetten en aandelen.