De Spaanse griep, een ernstige ziekte in oorlogstijd

In het voorjaar van 1918 brak de Spaanse griep uit. Het is niet bekend waar de ziekte ontstond. De griep verspreidde zich door de oorlog snel over de hele wereld. Aanvankelijk was er sprake van een milde griep met grote kans op genezing. In het najaar brak een zeer ernstige griepepidemie uit met naar schatting 20 tot 50 miljoen doden.

Herkomst virus

Het is niet precies bekend waar de Spaanse griep is ontstaan. In elk geval niet in Spanje, zoals de naam suggereert. Via Spanje raakte de ziekte alleen bekend in Europa. Oorlogvoerende landen waren bang dat berichten over de ziekte het moreel van de militairen zou ondermijnen, want de griep kwam vooral onder hen voor. Daarom mocht er in kranten niet over geschreven worden. Het neutrale Spanje paste geen censuur toe.

Maar waar kwam het virus wel vandaan? Volgens sommige onderzoekers uit China, omdat daar griepvirussen nogal eens van dieren op mensen overgaan. Chinese arbeiders die loopgraven kwamen aanleggen in Frankrijk zouden het virus meegebracht hebben.
Andere wetenschappers wijzen naar Amerika als land van herkomst. In januari 1918 bleek dat onder inwoners van Haskell County in de staat Kansas een soort griep was uitgebroken die vooral jonge, sterke mensen trof en vaak dodelijk was. Zes weken later bleek een soldaat in het trainingskamp Camp Funston ziek te zijn. Soldaten werden hier voorbereid op deelname aan de oorlog. In dit kamp verbleven ook jonge mannen uit Haskell County en mogelijk brachten de Amerikaanse soldaten die afreisden naar het front dit virus mee naar Europa.

Etaples

Een derde mogelijkheid is de Engelse legerbasis Etaples, een overbevolkt kamp in het noorden van Frankrijk. Hier was het een komen en gaan van mensen. Ambulancetreinen brachten gewonden binnen, nieuwe lichtingen soldaten kwamen aan en er werkten duizenden burgers, onder andere verpleegsters. Er werd regelmatig spek, kip en eieren gegeten en dit kan een bron van besmetting geweest zijn. De oorlog heeft gezorgd voor verdere verspreiding.

Er waren twee griepgolven. De eerste begon in maart 1918 en duurde ongeveer drie maanden. Deze griep was niet ernstig en er vielen weinig doden. De tweede golf, van de nazomer tot de eerste maanden van 1919, ontstond op drie ver van elkaar liggende plaatsen: Freetown in Sierra Leone, Boston in de Verenigde Staten en de Franse havenstad Brest. Brest was de plaats waar honderdduizenden militairen aankwamen om mee te vechten in de loopgraven. De ziekte verspreidde zich snel, zowel onder militairen als onder burgers. En nu bleek de ziekte heel ernstig te zijn en meestal ook dodelijk. De griep kon op twee manieren verlopen: wie besmet raakte, vertoonde of eerst de gewone verschijnselen van griep en kreeg na vier of vijf dagen longontsteking, of hij was direct doodziek. De longen van deze laatste categorie patiënten liepen vol vloeistof, zij kwamen in ademnood en liepen blauw aan. Soms stierven zij dezelfde dag al.

Mosterdgas

In Amerika trok de ziekte snel door het land en eiste zoveel slachtoffers dat de legerleiding besloot geen soldaten meer naar Europa te sturen. President Wilson verzette zich daartegen. De soldaten waren nodig om de Duitsers de laatste, beslissende slag toe te brengen. Het was wel een risico, zoveel jonge mensen verschepen. De ziekte trof juist hen en niet de baby’s en ouderen zoals bij een normale griep. Daarom meenden sommige artsen dat er sprake was van een uitbarsting van cholera of tyfus. Anderen geloofden dat de epidemie veroorzaakt werd door het inademen van mosterdgas. Dit veroorzaakte ook griepachtige verschijnselen, zoals overgeven en koorts, en kon longontsteking tot gevolg hebben. Artsen konden niet weten dat een virus de boosdoener was. Pas na de uitvinding van de elektronenmicroscoop in 1931 konden zij virussen waarnemen.

De Spaanse griep in Nederland

Pas in mei kreeg Nederland met de ziekte te maken. Dat kwam waarschijnlijk door de neutraliteit van ons land. Er was immers geen sprake van troepenverplaatsingen en aan- en afvoer van gewonde soldaten. De ziekte brak uit in een kazerne en deed zich aanvankelijk voor als een gewone griep. De meeste soldaten knapten weer snel op, maar er vielen ook doden, net als bij een gewone griep. Kranten schreven over de nieuwe ziekte en adverteerders prezen een goed medicijn aan: abdijsiroop. De Centrale Gezondheidsraad bepleitte maatregelen om een snelle verspreiding van de griep te voorkomen. Burgers moesten een goede hygiёne in acht nemen en ‘volksophoopingen’ vermijden. Gemeentebesturen zouden er goed aan doen om kermissen te verbieden, omdat daar ‘vaak de matigheid niet voldoende betracht wordt’.

In het najaar bereikte de tweede griepgolf ons land. Veel mensen werden ziek. Artsen waren de hele dag druk met het bezoeken van zieken. De gemeente Enschede vroeg geneeskundige hulp van buiten, omdat enkele huisartsen met 600 tot 1000 patiënten per persoon overbelast dreigden te raken. Scholen gingen dicht door ziekte onder het personeel en bij de kinderen. In veel gezinnen kwam verdriet door het overlijden van de ouders of een of meer van de kinderen. In de Friese plaats Oldephaert stierven op één dag zelfs vier kinderen uit één gezin. De Spaanse griep zou in Nederland 40.000 mensen het leven kosten.

Besmetting met bacterie

Uit later onderzoek bleek dat patiёnten die besmet waren met het griepvirus meestal overleden aan een longinfectie die veroorzaakt werd door pneumokokken, streptokokken, staphylokokken of een combinatie daarvan. Het virus tastte het immuunsysteem aan waardoor ontstekingen langer actief bleven en bacteriёn konden toeslaan. Er zijn fragmenten van het virus gevonden in de longen van twee overleden Amerikaanse soldaten en een griepslachtoffer dat in de bevroren bodem van Alaska was begraven. Daaruit bleek dat het virus is ontstaan uit een vogelvirus en gemuteerd is in een virus voor mensen.

Het Spaanse griepvirus staat aan de wieg van griepuitbarstingen in later tijd, zoals de Mexicaanse griep in 2009. Waarschijnlijk hebben trekvogels en pluimvee in het laatste oorlogsjaar het virus verspreid. Door ondervoeding, verminderde weerstand en slechte hygiёne kon het virus toeslaan en zich snel verspreiden, vooral daar waar mensen dicht op elkaar leefden of in armoede verkeerden.
Begin van de eenentwintigste eeuw is niet bekend hoe de ziekte zoveel jonge mensen kon treffen. Bijna de helft van alle doden was tussen de 20 en 40 jaar.