Katholieken en hun verhouding tot 'andersdenkenden'

Dit artikel draait om de verhouding tussen het Katholicisme en socialisme: het zelfbeeld van de Eindhovense christen-socialisten in het spanningsveld tussen traditie en moderniteit 1885-1920. Ten eerste zal de historische periode belicht worden. Vervolgens wordt er aandacht geschonken aan de verzuildheid. Er wordt gekeken naar de thema's die specifiek voor spanningen zorgden tussen katholieken en socialisten. Als laatste zullen de sociale groeperingen die hierin een rol spelen aan bod komen.

De socialistische opkomst

In het Verenigd Koninkrijk werd ontdekt dat stoom een druk veroorzaakte, zo groot, dat het daaraan hangend mechanisme in beweging zette. Deze uitvinding zou een zo'n grote uitwerking krijgen in de samenleving, dat het een revolutie genoemd werd. Beter gezegd, de Industriële Revolutie. Welke als gevolg had dat er een industrialisatie op gang kwam. Iedereen kent de sprekende voorbeelden als de Spinning Jenny of de Cotton Gin. Fameuze apparaten die ambachtslieden buitenspel zette en de fabrikanten in hun handen deed wrijven. Winst werd het devies. En niet zonder succes. Binnen tientallen jaren ontsproten grote fabrieken waar arbeiders, zij aan zij, jong tot oud en bovenal erg lang hun garen spinden of de sigaren draaiden.

Deze mechanisatie had een aantal voordelen. Zo ontstond er massaproductie door een hogere productiviteit en op den duur zou een grotere welvaart ontstaan. Echter deze weg is lang en de misstanden zeker niet klein. Als reactie op deze ongelijkheid werden er protesten gehouden en manifesten geschreven. Het bekendste is van Karl Marx en zijn Communistisch Manifest. In dit manifest werd het proletariaat -de arbeiders- opgeroepen om samen georganiseerd verder te gaan. Deze groep werd bekend als de socialiste
n.
Deze socialisten waren niet alleen arbeiders, ook protestanten zoals predikant Domela Nieuwenhuis (1846-1919) en katholieken als pastoor Adolf Daens (1839-1907) kregen affectie voor de precaire situatie van de arbeiders. 'De gedrevenheid en heilsverwachtingen van deze anarchist en latere atheïst (Nieuwenhuis) gaf het socialisme haar religieuze trekken'. Later zou Pieter Jelles Troelstra (1860-1930) de leiding op zich nemen. De achtergestelde arbeiders, die voorheen gewaardeerde boeren en ambachtslieden waren, schaarden zich graag achter de nieuw opkomende leiders. Anderen zochten hun heil bij de protestantse- of katholieke kerk.

Het Noord-Brabants socialisme

Echter, er was ook derde weg. De 'socialistische-christenen', voornamelijk Eindhovense katholieken, zochten hun heil in beiden. Dit 'Eindhovens of Noord-Brabants socialisme' is een vorm van christen-socialisme dat gebaseerd is op het christendom, niet materialistisch maar idealistisch is georiënteerd en wijst de klassenstrijd af. Voordat er aan deze typische groep aandacht wordt geschonken, zal er eerst een algemene schets gegeven worden van het socialisme in het provincie-deel Noord-Brabant. Achtereenvolgens zal kort gekeken worden naar Breda, 's-Hertogenbosch en Tilburg, inzonderheid de aanwezigheid en invloed van de socialisten.

Er zijn een aantal studies naar deze steden gedaan, zo onderzocht Ten Teije het socialisme in Breda in de periode 1895-1908. Hij behandelt de opkomst van de SDAP-afdeling, volgens Ten Teije werd de weg geplaveid door de Sociaal-democratische Bond en de Vrije socialisten. Deze socialistische bewegingen en later de SDAP vonden weinig verweer, de reden hiervoor ligt in de aanwezigheid van de Koninklijke Militaire Akademie en de grote niet-katholieke bevolkingsgroep. Ondanks deze geringe tegenstand bleef de socialistische invloed en aanwezigheid marginaal. In 's-Hertogenbosch lag het anders met een overheersende katholieke bevolking, op het hoogtepunt zelfs een percentage van boven de negentig! Hier konden de socialisten geen voeten aan de grond krijgen, althans niet dusdanig dat het iets teweeg kon brengen. Dit bleek vooral in 1923 nadat de organisatie een groot aantal leden verloor na een mislukt arbeidsconflict.

Als laatste wordt gekeken naar Tilburg waar we vooral een katholieke stad zien met een beperkte invloed van socialisten. Wat wel bijzonder is vergeleken met andere steden, is de aanwezigheid van een grote spoorwegwerkplaats. Hierdoor werden de socialistische betrokkenheid door een specifieke arbeidersgemeenschap gekenschetst. Dit zorgde voor een aantal confrontaties tussen de vakbewegingen en de SDAP. De socialisten bleven in Tilburg een groep 'buitenstaanders' met beperkte betekenis.

Het Eindhovens socialisme en het conflict met de clerici.

In Eindhoven ontstond iets bijzonders, een autochtone vorm van het christen-socialisme. Deze groepering pleitte voor een samengang van het katholicisme en het socialisme. Aanvankelijk kreeg deze groep bijval van de liberale ondernemers, inzonderheid de gebroeders Philips. Het bleef niet bij een ideologie, er werd tevens een maandblad opgericht De Eendracht een uiting van de 'Christelijke Werkliedenvereeniging De Eendracht'. Deze organisatie wilde verbetering van de leef- en werkomstandigheden van arbeiders met dezelfde overtuiging. Deze groep kreeg steeds meer leden, dit waren voornamelijk lieden van buitenaf en verloor op den duur haar eigenheid.

Zoals gezegd, vond deze groep bijval van de gebroeders Philips. Dit veranderde in 1911 toen er een cao geëist werd. Een staking kon niet uitblijven. Het harmoniemodel van de christen-socialisme had verloren van de 'Hollandse' SDAP welke geen gevoel had voor de bijzondere positie van het Eindhovens socialisme.

Een sprekend voorbeeld van het conflict tussen clerici en het Eindhovens socialisme is Jan Jansen. Een persoon die een groot aandeel had, zelfs secretaris was van de Eindhovense afdeling van de SDAP. In 1905 werd een publicatie gedrukt waarin hij uiteenzette dat het Socialisme verenigbaar was met het katholicisme. Jansen gaat namelijk uit van de naastenliefde, volgens hem een fundamenteel onderdeel van het katholicisme. Hier kreeg Jansen grote problemen mee, zo blijkt uit zijn conflict met de pastoor van Strijp. De pastoor dreigde om publieke voor de kerk zijn eucharistie voor Pasen te weigeren. Wat gelijkstaat aan excommunicatie. Er zou een uitweg zijn, het openlijk afstand nemen van het socialisme en stoppen met publiceren, of zoals de pastoor verwoord; 'tenzij gij mij van te voren overlegt een degelijk eigenhandig bewijs, dat gij u voortaan onthoudt van alle socialistische bewegingen en u volkomen onderwerpt aan uwe geestelijke overheid.'

Dit kon Jansen niet, en hij probeerde zich te verzetten en schreef een brief naar de bisschop. Het antwoord steunde Jansen niet. Het was zelfs van een dusdanige hardheid dat een tweede reactie niet kon uitbleven. Helaas kwam er geen antwoord van de bisschop terug. Jansen vond zichzelf niet godsdienst-vijandig. Hij probeerde alleen maar het socialisme met het katholicisme te vereniging. Drie jaren zou Jansen zwijgen, pas in 1909 zou hij verslag doen in De Eendracht.

Wat men hier ziet is een angstige kerk, die bang is voor fundamentele veranderingen. Een kerk die keuzes maakt voor haar eigen gemeenschap. Wanneer de kerk een socialist, die geëxcommuniceerd is, toch toe zou laten in de kerk, dan zou dat een vrijbrief beteken voor alle katholieken om socialist te worden. Ondanks de goede bedoelingen van de socialisten, om beide ideologieën te vereniging, werden ze gezien als 'ketters' en kerkelijk gevaarlijk.