Salebknollen, vergeten kruidenglorie

Vergeten geneeskrachtige planten zijn er genoeg. Of we al die merkwaardige planten ook allemaal opnieuw moeten gebruiken, wil ik wel betwijfelen, maar hun geschiedenis opnieuw ontdekken lijkt mij niet alleen boeiend, maar cultuurhistorisch en etnobotanisch ook zeer nuttig. Een van die oude kruidenglories is de Salebknol of Orchis species Salebknollen zijn de wortelknollen van bepaalde orchideesoorten die oorspronkelijk uit het Middellandse-Zeegebied en Klein-Azië geïmporteerd werden, maar die ook in de rest van Europa voorkomen. In de oude apothekersboeken worden vooral de Orchis militaris, Soldaatje en Orchis macula, Mannetjesorchis vermeld. Natuurlijk kunnen en mogen we nu deze uiterst zeldzame en beschermde orchideeën niet meer gebruiken als voedsel of als medicijn. Maar hun verleden leren kennen kan nooit kwaad.

Gebruiksgeschiedenis van de Orchis.

De Salebknollen waren wel bekend ten tijde van Dioscorides en Galenus (1ste eeuw), maar worden blijkbaar niet vermeld bij Dodonaeus en Munting (17de eeuw). Als Stendelwurz en Knabenkraut werden ze wel beschreven in 1577 in het Kreutterbuch van Hieronymus Bock. Onder de naam Wortel van Satyrij, Standelkruid of Kullekenskruid was het opgenomen in d'Amsterdammer Apotheek van 1686.

Orchideeën als afrodisiacum, fantastische verhalen.

De wortelknollen van sommige orchideesoorten lijken sprekend op testikels, hoewel ze kleiner zijn dan de menselijke. Soms zitten er een grotere en een kleinere knol aan een plant, soms zitten er groeisels tussen die met een flinke dosis fantasie als 'handjes' betiteld kunnen worden. De Romeinen dachten dat, wanneer de man de grotere knol opat, hij een zoon zou krijgen. Wanneer de vrouw de kleinere knol gebruikte, zou zij een meisje baren. In Thessalië werd de knol met geitenmelk geconsumeerd; de grotere knol zou de liefde doen opvlammen, de kleinere deed de hartstocht doven. Wanneer een jong meisje het geluk had zo'n klein liefdestoverhandje tussen de gespleten orchideeknollen te vinden, moest zij proberen daarmee heimelijk en ongezien de huid van haar vriendje te beroeren. Hij zou dan voor eeuwig de hare zijn.

De woorden saleb, Standelkruid, kullekenskruid en orchidee hebben alle dezelfde betekenis. De naam saleb is afkomstig uit het Arabisch. Het is een verkorte weergave van 'khusa ath tha'lab' dat testikels van de vos betekent. Het Middelnederlandse 'stand' in Standelkruid verwijst naar de houding van het mannelijk lid. Het Middelnederlandse woord 'kul' betekent teelbal, in het Fries betekent het penis. Zouden we voortaan niet beter even kunnen nadenken als we flauwe-kul zeggen maar flauwe praat of onzin bedoelen?

Orchis of Wortel van Satyrij.

Beter bekend is het Griekse woord 'orchis' dat ook teelbal betekent. Een gehele plantenfamilie is ernaar genoemd. En dan 'satyrij', dat een samenvatting van de activiteiten van een satyr is. Volgens Van Dale is een satyr een 'halfgod uit de Griekse en Romeinse mythologie, behorend tot het gevolg van de wijngod, voorgesteld als een kleine mansfiguur met kromme neus, spitse oren, puntige baard, borstelige haren, korte staart en bokspoten, geil en kwelziek van aard, belust op dans en muziek'. De Dordtse arts Johan van Beverwyck zegt het zo: 'De Satyrs zijn bij de oude Heydenen ghehouden geweest voor Veldt-goden, die gantsch onkuysch en ritsigh waren, waerom de Kruyden die daer toe strecken, en trecken, Satyria genaemt zijn, en na de ghelijkenis van haer twee ronde wortelkens, Klootjens-kruyt.

Een afrodisiacum is natuurlijk een interessant onderwerp. Maar behalve bovenstaande folklore is er weinig anders te melden van salebknollen dan dat ze als geneesmiddel een andere rol hebben gespeeld. En in die rol is er geen sprake van seksueel opwindende eigenschappen. Hoe houdt de roep van zo'n middel dan zo lang stand? Blijkbaar is de menselijke geest zodanig door het onderwerp gefascineerd dat iedere aanprijzing op dit gebied voor waar wordt aangenomen, zeker wanneer het uiterlijk van het middel beloftes inhoudt. Vooral het beïnvloedbare deel van de bevolking was heilig overtuigd van de waarde van de signatuurleer, die in de zeventiende eeuw vooral door de gezaghebbende Johan van Beverwyck werd aangeprezen. Wanneer door omstandigheden een sterk geloof in een middel is opgewekt, dan is statistisch aangetoond dat dat middel inderdaad zal werken. Het is het geloof dat het doet en daarom is het niet stuk te krijgen.

Saleb,zijn officieel gebruik.

Het officiële gebruik van Saleb was minder romantisch. Het was vooral een zogenaamde slijmstofplant.De vers geoogste knollen werden eerst gekookt om het uitlopen te verhinderen. Dan werden ze gedroogd en waren ze klaar voor gebruik. Aan touwtjes geregen werden ze geïmporteerd en verder verhandeld. Het uiterlijk van de gedroogde knollen is gelig-wit en glasachtig. Ze bestaan voor ongeveer vijftig procent uit slijmstoffen en voor vijfentwintig procent uit zetmeel. Ze werden tot poeder gemalen. Eén deel van dit poeder en negenennegentig delen kokend water geven een dikke slijmige drank. Salebslijm werd vooral toegepast als een verzachtend middel bij darmstoornissen.

Nog tot in de jaren vijftig van de twintigste eeuw was Mucilago Saleb cum Laudano, dus salebslijm met opium-saffraantinctuur, een zeer effectief middel bij sterke diarree. De salebdrank beschermt de geïrriteerde darmwand en het slijm zal kwalijke stoffen absorberen. De Laudanum of opium-saffraantinctuur stopt de diarree bijna onmiddellijk. Wegens de verslavende eigenschappen valt dit middel onder de bepalingen van de opiumwet, waardoor het tegenwoordig niet meer voorgeschreven wordt en het ook niet meer verkrijgbaar is.

Omdat salebslijm zo verzachtend is, is het zelfs veel bij tuberculose toegepast. Helaas zou het de tering niet genezen. Door het hoge zetmeelgehalte in de knollen was het ook geschikt als aansterkend middel. Dat kon gebruikt worden in de vorm van een voedende klisteer, maar ook door het gewoon op te eten. Vooral in de vorm van het populaire Franse voorschrift Racahout des Arabes werd het veel gebruikt. Racahout bestaat uit ontvet cacaopoeder, salebpoeder, suiker, zetmeel en vanille-suiker. Een soort cacaodrank dus.