Indonesië: Streven naar een federale staat, 1945-1946

De dekolonisatie van Nederlands-Indië (Indonesië) leidde tot een ernstig conflict tussen het moederland Nederland en de kolonie. Het begin van het conflict kan gesteld worden op 17 augustus 1945 toen de nationalistische leider Soekarno de onafhankelijkheidsverklaring voorlas, dat wil zeggen de volledige onafhankelijkheid van een 'Republik Indonesia'. Nederland echter wenste wel te komen tot nieuwe verhoudingen, waarbij Indonesië als federale staat deelgenoot zou worden in het Koninkrijk, maar eerste wilde de regering het gezag in de kolonie herstellen. Dit botste met het streven van de 'Republik' naar een volstrekt onafhankelijke eenheidsstaat Indonesia. In april 1946 mislukte een conferentie tussen de twee partijen op de Hoge Veluwe. Wel was er op 16 juli '46 een conferentie met vertegenwoordigers van de beoogde Indonesische deelgebieden om tot een federale staat te komen. Uiteindelijk mislukte de federale politiek.

Conflict over nieuwe verhoudingen in het Koninkrijk in plaats van eensgezindheid

Met de zogenaamde ‘Koninklijke rede van 7 december 1942’ kondigde koningin Wilhelmina vanuit Londen aan, dat na de oorlog tussen de verschillende delen van het Koninkrijk der Nederlanden nieuwe verhoudingen in het leven zouden worden geroepen. De koningin verwachtte, zo is uit de radiorede op te maken, dat Nederlands-Indië en Nederland eensgezind aan de slag zouden kunnen gaan om te bouwen aan een betere en gelukkiger toekomst.

Aan die verwachting is niet voldaan; integendeel. De gebeurtenissen in Nederlands-Indië namen na de capitulatie van Japan in 1945 een geheel andere loop dan men zich in Londen in 1942 had voorgesteld. In plaats van een eensgezind samengaan kwam het tot een ernstig conflict tussen de twee delen van het koninkrijk. Ide Anak Agung (voormalge minister-president van Oost-Indonesië, Indonesisch ambassadeur in de Verenigde Staten en minister van buitenlandse zaken) wijt dat, in zijn boek Twenty years Indonesian foreign policy 1945-1965 (uitgegeven 1973), aan gebrek aan inzicht bij de Nederlanders in wat er aan de hand was in Indonesië.

Rol van Amerika

Het is inderdaad duidelijk dat Nederland ten aanzien van Indonesië te weinig oog had voor de nieuwe politieke realiteit na de Tweede Wereldoorlog. Ook maakt bestudering van de geschiedenis van de dekolonisatie van Indonesië duidelijk dat de politieke verhoudingen in Nederland vaak een doorslaggevende rol speelden bij de standpuntbepaling der Nederlandse regering in die dekolonisatie. Verder kan gesteld worden dat Nederland mede onder sterke druk van Amerika wel tegemoet moest komen aan de verlangens van de Indonesische nationalisten. Die houding van Amerika werd ongetwijfeld ingegeven door angst voor het communisme.

De snelle liquidatie van de (federale) Verenigde Staten van Indonesië door de Republiek Indonesia (o.l.v. Soekarno) leidt trouwens onvermijdelijk tot de conclusie dat de Republiek er vanaf het begin naar gestreefd heeft, de eenheidsstaat te realiseren.

Onafhankelijkheidsverklaring

Japanse capitulatie

Op 16 augustus 1945 werden Soekarno en Hatta, die in samenwerking met de Japanse bezettingsmacht streefden naar onafhankelijkheid van Nederlands-Indië (Indonesië), ontvoerd door leden van een militante studentengroep. Die lieten hen pas vrij na de belofte de onafhankelijkheid zo spoedig mogelijk te realiseren. Zo las Soekarno op 17 augustus 1945 de onafhankelijkheidsproclamatie voor. Op 2 september vond de officiële overgave van de Japanners plaats op de oorlogsbodem de Missouri in de Baai van Tokio.

Machtsvacuüm

Ondertussen maakte een deel van de Nederlands-Indische regering, die in ballingschap in Brisbane was, zich gereed voor terugkeer naar Indonesië zonder op de hoogte te zijn van de werkelijke toestand daar. Luitenant-gouverneur-generaal Van Mook verklaarde later dat de regering in ballingschap toen niet wist hoeveel zelfbewust Indonesisch nationalisme en hoeveel eigen organisatie van het politieke leven daar ontstaan was.

Bovendien kon Nederland niet zelfstandig optreden. Zij was gebonden aan het civil-affairsagreement, waarbij Nederlands-Indië onder Brits commando was gekomen. De Britten zouden zorgen voor de handhaving van orde en rust, de afvoer van de Japanners en hulpverlening aan de Nederlandse krijgsgevangenen en geïnterneerden.

Op 29 september ’45 landden Brits-Indische troepen op Java en het zou tot november 1946 duren voor de laatste Britse militairen weer vertrokken. In de periode van medio augustus tot 29 september was er een machtsvacuüm (hoewel de Indonesische politici dat natuurlijk anders zagen). In ieder geval gaf die situatie aan de nationalisten (de Republiek) de gelegenheid om hun positie te versterken. Ook na 29 september veranderde er wat dat betreft niet direct veel, want de Britten hielden zich zoveel mogelijk afzijdig; ze wilden conflicten met de Republiek voorkomen.

Problemen voor Van Mook

Toen Van Mook op 2 oktober ’45 in Batavia aankwam stond hij voor de moeilijke taak orde te scheppen in een onoverzichtelijke wanorde. Hij had te maken met gedemoraliseerde Japanners, met nationalistische groepen die het binnenland onveilig maakten en met onwillige Britten.

Maar de grootste moeilijkheid vormde waarschijnlijk nog het officiële Nederlandse standpunt inzake Indonesië. Dat was gebaseerd op de rede van koningin Wilhelmina van 7 december 1942. Hierin werd de mogelijkheid van een uiteengaan van de Rijksdelen wel aangegeven, maar men ging er daarbij vanuit dat na de oorlog eerst het vroegere gezag zou worden hersteld.

Streven naar een Verenigde Staten van Indonesië

Het Nederlandse standpunt, waaraan Van Mook gebonden was, hield in, dat Indonesië deelgenoot zou worden in het Koninkrijk. Hierbij zou haar regering onder de gouverneur-generaal (de vertegenwoordiger van de Kroon) staan. Van ministeriële verantwoordelijkheid was dus geen sprake. En met het bestaan van de Republiek werd helemaal geen rekening gehouden. Met Soekarno en Hatta mocht Van Mook zelfs niet praten. Wel met ‘goede’Indonesiërs, zoals Sjahrir. De realist Van Mook ontmoette Soekarno echter toch, want hij zag in dat de Republiek niet genegeerd kon worden bij de onderhandelingen - en Soekarno was nu eenmaal de grote charismatische leider der Republiek. Deze handeling van Van Mook was zelfs voor minister-president Schermerhorn en de minister van Overzeese Gebiedsdelen, Logeman, aanleiding om met de koningin over ontslag voor de luitenant-goeverneur-generaal te praten. De Koningin wenste echter geen ontslag

Van Mook begreep dat Nederland haar standpunt moest wijzigen om ook maar iets te bereiken. Daarom vloog hij in december ’45 naar Nederland.

Ondertussen in Nederland

In ons land had men weinig oog voor de nieuwe krachten die in Indonesië werkzaam waren. Men wilde ‘ons Indië’ nog lang niet loslaten. Gouverneur-Generaal Tjarda Van Starkenborgh Stachouwer bijvoorbeeld – hij was gedurende de oorlog geïnterneerd geweest door de Japanners en na zijn bevrijding naar Nederland vertrokken – had eerst het Nederlands gezag willen herstellen voor er onderhandeld zou worden met de nationalisten over hervormingen. Met dit harde standpunt kwam hij in botsing met de eerste naoorlogse regering Schermerhorn-Drees wat op 17 oktober ’45 tot zijn ontslag als gouverneur-generaal had geleid. Ook voormalig minister Gerbrandy was een kampioen van Rijkseenheid geworden.

In Nederland heerste nog het beeld van de zachtmoedige Indiër, verknocht aan zijn Nederlandse opvoeders. Van het bestaan van een onafhankelijkheidsbeweging was nooit veel doorgedrongen. De realiteit van fel verzet tegen de Nederlanders was hier moeilijk te verteren. De nieuwe naoorlogse verhoudingen werden eigenlijk niet geaccepteerd.

Federale politiek

In die situatie bepleitte Van Mook de federale politiek. “Er dient een evenwicht te worden gezocht tussen regionale autonomie en een centraal gezag, wil men voorkomen dat de spanningen tussen het geheel en de onderdelen een vreedzame ontwikkeling verstoren, “ stelde hij. De Nederlandse regering was snel voor het denkbeeld van een federale staat gewonnen. Dat was niet verwonderlijk: in een nota van 25 november ’45 al was gezegd: De constructie van Indonesië zal wellicht het best gevonden kunnen worden in een soort Indonesisch gemenebest of Verenigde Staten van Indonesië.”

De Republiek vatte deze constructie echter op als een verdeel-en-heerspolitiek van Nederland. Zij wilde de soevereiniteit, en wel over geheel Indonesië. Tenslotte bereikte Van Mook met Sjahrir (die toen minister-president der Republiek was) een overeenkomst: de Republiek, als vertegenwoordiger van Java en Sumatra, zou een deelstaat binnen de Verenigde Staten van Indonesië zijn. Van Mook deed het daarbij voorkomen alsof die overeenkomst zonder problemen door Nederland zou worden aanvaard. Hij vertrok met een Republikeinse delegatie naar Nederland om het overleg voort te zetten.

Conferentie op de Hoge Veluwe

Zo vond van 14 tot 24 april ’46 de conferentie op de Hoge Veluwe plaats. Deze conferentie mislukte. C. Smit wijst in zijn boek 'De Liquidatie van een imperium. Nederland en Indonesië 1945-1962' Van Mook aan als schuldige: Van Mook had nooit de verwachting mogen wekken bij de Republikeinen dat met de Nederlandse regering wel tot een akkoord kon worden gekomen. De regering Schermerhorn-Drees kon namelijk moeilijk beslissingen nemen omdat zij steunde op een nood-parlement. De eerste naoorlogse verkiezingen zouden in mei ’46 gehouden worden; de conferentie op de Hoge Veluwe vond dus enkele maanden te vroeg plaats.

De katholieke voorman Romme sprak in de Volkskrant, in verband met de conferentie, over ‘de week der schande’ en een belangrijk deel der publieke opinie beschouwde de regering Schermerhorn als een stel landverraders die ‘ons Indië’ verkwanselden aan oproerkraaiers. De Republikeinen waren in Nederland geconfronteerd met deze koloniaal-conservatieve geest en gedesillusioneerd keerden ze terug naar Indonesië.

Van Mook zette zijn federale politiek voort. Op 16 juli kwamen vertegenwoordigers van de Grote Oost, Banka, Biliton en de Riouwarchipel in Malino bij elkaar. Hier werd besloten tot de opbouw van Indonesië als een federatie.

Uiteindelijk mislukte die politiek.

Lees verder

• Indonesië: Eerste en tweede militaire actie (1947-1949)
• Indonesië: Naar de eenheidsstaat 'Republik Indonesia'
• Bersiap - een dieptepunt in de dekolonisatie van Indonesië
• De VS van Indonesië / Zuid-Molukken
• De Verenigde Staten van Indonesië - Voorgeschiedenis