Laxeerkruiden in de Oudheid

Van de oudste tijden af hebben kruiden in het algemeen en geneeskruiden in het bijzonder een grote rol gespeeld in het dagelijkse leven. Ook 2000 jaar terug werden mensen ziek en leden ze aan constipatie en dus zocht men middelen om dat probleem op te lossen. Een kleine ‘laxeer’gang door de geschiedenis, die hier beperkt moet blijven tot de oudheid laat zien dat in vroegere culturen de verlichtende werking van kruiden de mensen niet onberoerd heeft gelaten

Egypte: Wonderolie of Ricinus.

In Egypte werd ten tijde van de 12e dynastie (2000 - 1788 v. Chr.) de wonderboom (Ricinus communis L.) gekweekt en gebruikt als laxeermiddel. De olie uit de zaden (wonderolie) werd echter ook tegen hoofdpijn en haaruitval gebruikt. Ook zou men Ricinuszaden gekauwd hebben, die met bier naar binnen werden gespoeld. Volgens moderne inzichten lijkt dit gebruik wel wat vreemd, omdat het zaad een giftig eiwit bevat (ricine) dat bij de moderne olie winning achterblijft in de perskoek. Ook zetpillen waren de bewoners van de Nijldelta niet vreemd. Zo is er van omstreeks 1600 v. Chr. bekend dat de zetpillen bereid werden met honing, fijngestampte uien en poeder van absint-alsem. Als remedie tegen buikpijn kende men een mengsel van bloemhoofdjes van kamille, saffraan, vrucht van Pistacia terebinthus L., notekernen, fijngestampte hennep met honing.

Er is een tekst in spijkerschrift bewaard gebleven, daterend uit de 7e eeuw v. Chr., afkomstig uit Mesopotamië, het land van de Euphraat en de Tigris (ongeveer het huidige Irak). De tekst is afkomstig uit de bibliotheek van koning Ashurbanipal van Niniveh en is te vinden op een kleitablet dat bewaard wordt in het British Museum te Londen. De tekst bevat in de 10e regel het volgende recept: Summa AG UD tazek ina sikari isatti i-ar-ru-ma ina-es. Vrij vertaald Wanneer Castorolie, gij zult fijnmaken in bier, hij zal drinken en gepurgeerd worden en herstellen (Castorolie = Wonderolie). Een drank voor degene die lijdt aan hardlijvigheid (constipatie) bestaat uit 17 bestanddelen waaronder verschillende harsen en gomharsen. Werkzame bestanddelen zullen geweest zijn de vijg en de wonderolie. Verder werden ook genoemd, kerstroos (Helleborus), Galbanum (een gomhars) en goudsbloem (Calendula).

Oud Testament.

In het Oude Testament zien we dat het volk Gods eveneens zijn recepten kende. Zo lezen wij het volgende over de als laxeermiddel bekend geworden Kolokwinten: "Eliza nu keerde naar Gilgal terug, terwijl hongersnood in het land was en de profetenzonen gingen voor hem zitten. Hij zeide tot zijn knecht: Zet den groten pot op en kook moes voor de profetenzonen. Toen ging er een uit in het veld om groenten te lezen en vond een wilden wingerd, waarvan hij wilde kolokwinten las, zijn kleed vol. Hij kwam en sneed ze in den pot met moes, want hij kende ze niet. Daarna schepte hij voor de mannen op om te eten, maar zodra zij van den moes aten, schreeuwden zij het uit en zeiden: Man Gods, de dood is in den pot! en zij konden het niet eten. Maar hij zeide: Haalt meel. Hij wierp het in den pot en zeide: Schep voor het volk op, dat zij eten. Toen was er geen dood meer in den pot." Mogelijk heeft Eliza "meel" of een andere stof aan deze bittere ronde komkommerachtige vruchten toegevoegd, waardoor de smaak verbeterde of waardoor het bittere glycoside colocynthine minder agressief werd. Hier werd de uiterst bittere kolokwint wel niet als laxeermiddel gebruikt, maar men zal snel genoeg de drastische werking ervan ervaren hebben en een goede dosering voor het gebruik als laxans hebben gevonden.

Hyppocrates: springkomkommer

Bij de Grieken is het belangrijkste laxeermiddel het zwarte nieskruid (Helleborus cyclophyllus Briss.), waarvan de glucosiden helleborine en helleboreïne drastisch werken. Ook zijn verschillende Euphorbiasoorten als laxeermiddel in gebruik geweest. De drastische werking wordt verzacht door het sap van de plant op droge vijgen te druppelen. Wie over Griekenland spreekt, spreekt in dit verband over Hippocrates (460 - 377? v. Chr.) die wel de vader van de geneeskunde wordt genoemd. Aan zijn theorie over de fysiologie van de mens moeten we hier voorbij gaan. Hij is vooral bekend oor zijn theorie over de vier lichaamssappen (humeuren) bloed, slijm, zwarte en witte gal. De planten die hij als laxeermiddel toepaste zijn o.a. Convolvulus scammonia L. en Ecballium elaterium Rich., springkomkommer; daarvan werden zowel de bladeren als het sap gebruikt. Toepassing vond deels plaats als bestanddeel van lavementen en zetpillen. Hippocrates gebruikte als zachte laxantia: karnemelk, honing, vijgen op de nuchtere maag, zuring (eventueel met krenten), uien, spek. Voor een goede stoelgang adviseerde hij 's morgens en 's avonds water te drinken.

Plinius: lijnzaad en vlozaad.

In Italië schreef Plinius (23-79 n. Chr.) zijn Historia Natura, bestaande uit 37 boeken, waarin hij talloze wetenswaardigheden uit de toenmalige geneeskunde opsomde, helaas vrijwel zonder kritiek. Discorides (ongeveer 50 n. Chr.) was een Griekse arts in het leger van Nero. In zijn werk Materia medica Libri beschrijft hij 600 planten, waarin hij zowel de medische als uiterlijke kenmerken aangeeft. Zijn boek was het voorbeeld voor vele latere kruidenboeken en was nog eeuwenlang van grote betekenis. Als middelen tegen obstipatie werden daarin aanbevolen naast de middelen van Hippocrates, ook thee van cichorei, brandnetels in melk gekookt, geweekte pruimen, rabarber, stroop met bloem van zwavel. Galenus (130-200 n. Chr.) steunde zijn medisch denken o.a. op de vier humeuren van Hippocrates. Hij werd de grondlegger voor de verwerking tot preparaten. Hij voegde aan de laxantia lijnzaad en vlozaad toe en gebruikte ook olijfolie (boomolie), engelwortel, eikvaren, haagwinde, ossetong, sleedoorn en vuilboombast.'

Heel wat van deze kruiden worden of kunnen nog steeds als laxantia gebruikt worden. Alleen zijn er wel zeer sterk werkende middelen bij, zogenaamde drastica zoals die springkomkommer of Helleborussoorten, die nu voor onze geciviliseerde darmen veel te straf of te drastisch zouden zijn. Maar daarentegen zijn lijnzaad en vlozaad juist zeer zachte en toch zeer efficënte kruiden die we nu nog volop gebruiken.