De joodse achtergrond van de Franse schrijver Marcel Proust

Marcel Proust (1871-1922) was zonder twijfel één van de meest invloedrijke schrijvers van de vroege twintigste eeuw. Nog altijd behoort zijn monumentale, zestiendelige werk 'À la recherche du temps perdu' tot de klassiekers der wereldliteratuur en ook Prousts (gedeeltelijk) joodse achtergrond vormt voor velen een interessant studieobject. In dit artikel wordt de invloed van deze achtergrond geconcretiseerd, met betrekking tot Prousts omgang met 'joodse' elementen.

Prousts 'joodse' verbeeldingskracht

Toen in 1996 de Russische schrijver Andrej Makine gevraagd werd naar zijn visie op de relatie tussen schrijvers en hun nationaliteit, haalde hij zonder twijfel het voorbeeld aan van de Franse schrijver Marcel Proust (1871-1922). Makine, die erkende dol te zijn op Prousts werk, zag Proust niet als een uitgesproken Frans schrijver, zoals Shakespeare typisch Engels was geweest. Een element dat daarentegen wel een belangrijke rol had gespeeld bij Proust was diens joodse identiteit of, zoals Makine het verwoordde: ‘Misschien vindt u het een rare impressie, maar ik zie een aparte joodse verbeeldingskracht. Als Proust geen joodse moeder had gehad, was hij ook anders geweest, dan zou hij niet die oosterse kant hebben gehad, dan zou hij dat mysticisme hebben gemist dat zijn hele poëzie kleurt.’

Joodse familie, contacten, symboliek

Marcel Proust heeft zowel in zijn maatschappelijke als literaire bijdragen aan de moderne cultuur uiting gegeven aan zijn joodse achtergrond. Gezien de zeer nauwe band met zijn joodse familie (de familie van Prousts moeder Jeanne Weil was joods en oorspronkelijk afkomstig uit de buurt van Stuttgart. De jonge, wat zwakke en dromerige Proust bouwde met zijn moeder een sterke, welhaast afhankelijke band op - in tegenstelling tot de band met zijn conservatief-katholieke vader Adrien Proust), maar ook Prousts contacten met andere joodse intellectuelen als Henri Bergson en Reynaldo Hahn, valt het niet te ontkennen dat joden een cruciale rol hebben gespeeld in Prousts geestelijke en emotionele ontwikkeling. Proust heeft daarnaast, ondanks een atheïstische en niet zelden kritische oriëntatie ten opzichte van religies, nooit openlijk afstand genomen van zijn joodse erfgoed. In tegendeel, zijn visie op zijn joodse achtergrond had eerder een ambivalent karakter en was zeker niet afwijzend. Zo accepteerde Proust meerdere joodse cultureel-religieuze uitingen en gebruiken en zou hij deze zelfs in zijn literaire werken, waaronder het magnum opus À la recherche du temps perdu, verwerken in de vorm van joodse karakters en symboliek.

Dreyfus, ambivalentie, cultureel-mentale identiteit

Met name Prousts rol tijdens de Dreyfusaffaire is door sommige historici aangegrepen om het belang van zijn joodse achtergrond voor zijn politiek-religieuze oriëntatie te benadrukken. Proust steunde rond 1900 op meerdere wijzen de in Frankrijk onterecht veroordeelde joodse legerkapitein Alfred Dreyfus, onder meer door een nieuw proces voor de veroordeelde te eisen. Desondanks kent ook de tegengestelde, seculiere visie op Prousts steun voor Dreyfus veel aanhangers, die vooral Prousts hogere idealen over waarheid en rechtvaardigheid als een leidraad in zijn handelen markeren. Vanwege het feit dat Proust nooit afstand van het jodendom heeft genomen en zich sterk met meerdere joden en joodse elementen heeft geïdentificeerd, kan de invloed van Prousts joodse achtergrond in zijn handelen echter niet ontkend worden. Het is dan ook zeer denkelijk dat deze factor in ieder gedeeltelijk een rol in zijn steun voor Dreyfus gespeeld heeft. Ook aanwijzingen in Prousts correspondentie dat zijn joodse moeder een herziening van Dreyfus’ proces voorstond, ondersteunt deze visie. Alhoewel religie kortom geen richtsnoer in Prousts leven was, kan op deze wijze dus toch van een joodse identiteit gesproken worden bij Marcel Proust of, zoals Makine het in 1996 verwoordde, een ‘aparte joodse verbeeldingskracht.’ De reikwijdte van Proust joodse identiteit moet daarom ook niet zozeer in het religieuze, maar juist in het cultureel-mentale vlak worden gezocht.