Rivieren, kanalen, grachten en opkomst steden

Steden die in de middeleeuwen zijn ontstaan zijn uiteraard niet ontworpen om per auto bereikt te kunnen worden. Omdat vervoer toch wel belangrijk was voor de ontwikkeling van steden werd een aantal steden langs grote waterwegen gebouwd waarbij huizen en gebouwen ook over water bereikbaar werden gemaakt door de aanleg van grachten en kanalen. Hoewel veel grachten in de steden zijn gedempt telt Nederland toch nog een aantal steden met een groot aantal grachten. De functie van de grachten lijkt nu echter meer voor toeristen, door er met rondvaartboten over te varen, dan voor het vervoer van goederen.

Veel grachten gedempt

Totdat aan het eind van de negentiende eeuw de trein veel van het vervoer overnam hadden veel grachten een belangrijke functie als vervoersader. Maar omdat auto’s in de loop van de twintigste eeuw steeds meer ruimte nodig hadden werd menige gracht gedempt voor wegen en parkeerplaatsen. Eerder al werden veel grachten gedempt vanwege onhygiënische toestanden. Nu velen spijt van hebben van het dempen en de infrastructuur vaak nog aanwezig is gaan er steeds meer stemmen op om de grachten weer uit te graven en alles in de oude historische staat terug te brengen. Daardoor zou de aantrekkelijkheid van die steden ook verhogen voor het toerisme.

Steden langs rivieren ontstaan

Enkele belangrijke steden die in de middeleeuwen zijn ontstaan langs rivieren zijn: Amsterdam, Breda, Delft, Den Haag, Den Bosch, Dordrecht, Haarlem, Leiden en Rotterdam.

Amsterdam

Amsterdam ontstond in de middeleeuwen langs de rivier de Amstel. In de vijftiende eeuw werden en verdedigingswerken gegraven ter bescherming van de stad die later zijn uitgebreid door vaarroutes om goederen aan te leveren. Die uitbreiding ging door tot in de zestiende en zeventiende eeuw en ook later werden nog grachten gegraven. De grachtengordel uit de zeventiende eeuw met als hoofdgrachten Singel, Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht zijn samen met een stuk omliggend gebied in 2010 opgenomen in de UNESCO-Werelderfgoedlijst. Maar ook in Amsterdam werden in het laatste kwart van de negentiende eeuw verschillende grachten gedempt om hygiënische redenen en om meer ruimte te bieden aan vervoer over de weg.

Breda

Breda is ontstaan langs de rivier de Mark en had daardoor vanzelf transportmogelijkheden. Zo onderhield de stad bijvoorbeeld over water verbindingen met steden in Holland, Zeeland en Zuidelijke Nederlanden door middel van beurtveren op Amsterdam, Bergen op Zoom, Den Haag, Gouda, Hulst, Leiden, Maaslandsluis, Middelburg, Rotterdam, Utrecht en Zierikzee. Breda lag tevens op de kruising van de Mark en de landweg naar het noorden. Door die handelsroutes groeide de stad uit tot een regionaal handelscentrum waarbij het water een belangrijke rol speelde.

Delft

Ook in Delft speelde het water en de grachten in vroegere eeuwen een belangrijke rol. Maar door tegenstrijdige belangen van de bloeiende bierbrouwerijen en de lakennijverheid ontstonden grote problemen. Beide activiteiten maakten gebruik van het grachtenwater waarbij het voor de bierbrouwerijen van groot belang was dat het water schoon bleef maar de lakenindustrie vervuilde het water sterk door het wassen en verven van de wol. De lakenindustrie verdween in het begin van de vijftiende eeuw tenslotte naar de rand van de stad. Ook met de bierindustrie liep het niet goed af omdat aan het eind van de zeventiende eeuw het grachtenwater dermate vervuild was dat minder Delfts bier werd geproduceerd en verkocht. In plaats van de bierbrouwerijen verschenen aardewerkfabrieken en plateelbakkerijen.

Den Haag

Den Haag is in tegenstelling tot Amsterdam, Breda en Delft niet ontstaan aan een rivier maar lag wel op een kruispunt van routes waardoor veel goederen werden verhandeld. Ook in Den Haag waren de grachten belangrijk voor de bevoorrading van het in die stad gevestigde Hof en de inwoners. Maar de kwaliteit van het water liet te wensen over omdat het niet regelmatig werd verschoond door een rivier. De grachten werden als open riool gebruikt en zorgden voor veel stankoverlast. Om die reden werden aan het eind van de negentiende eeuw veel grachten gedempt en is alleen de Singelgracht uit de zeventiende eeuw overgebleven.

Den Bosch

Water speelde voor Den Bosch vooral een belangrijke rol in de verdediging van de stad. Door de ligging waar de rivieren de Aa en de Dommel bij elkaar komen en dicht bij de Maas had Den Bosch een strategische positie. Evenals Breda was Den Bosch een handelsschakel tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Door de strategische functie heeft de stad eeuwenlang niet buiten de muren mogen uitbreiden en was er weinig ruimte om binnenwaterwegen aan te leggen en moest genoegen worden genomen met alleen de Binnendieze. Van de Binnendieze zijn later ook, in navolging van dempingen in andere steden, zijtakken gedempt.

Dordrecht

Dordrecht is in de 12e eeuw ontstaan op de plek waar het riviertje Thuredrith in de Merwede stroomde en had van daaruit een verbinding met de Maas wat bepalend was voor de geschiedenis van de stad. In 1299 kreeg Dordrecht van de Graaf van Holland stapelrecht wat inhield dat alle goederen die langs de stad vervoerd werden in de stad zelf verhandeld moesten worden. Er werden weinig grachten gegraven maar wel havens aangelegd waar schepen aanmeerden voor het laden en lossen en waar ze gerepareerd werden. Er was wel ooit een binnengracht met zijtakken maar die waterwegen zijn in de negentiende eeuw gedempt in verband met de slechte hygiënische omstandigheden van het water.

Haarlem

Haarlem is ontstaan op de kruising van de oude landweg over de duinrug en de rivier het Spaarne en kon na het verkrijgen van stadsrechten in 1245 al snel uitgroeien tot een stad met zelfs handelscontacten met het buitenland. In de dertiende eeuw werd rond de stad een wal aangelegd. Door uitbreiding van de stad werd er later een tweede Singelgracht gegraven. Ook voor Haarlem was het water zeer belangrijk voor het vervoer van handelswaar en goederen die op de talrijke markten langs het water werden verhandeld. Van Haarlem uit werden bier en laken per schip geëxporteerd naar andere Hollandse steden en naar het buitenland. Door minder doorstroming van het water van de grachten, na de droogmaking van de Haarlemmermeer, ontstond overlast en werden bijna alle grachten in de binnenstad gedempt.

Leiden

Leiden is in de twaalfde eeuw ontstaan aan de rivier de Rijn en in de loop van de eeuwen snel uitgebreid. Er werden veel grachten gegraven en later weer verlegd of gedempt of weer heropend. De historische binnenstad is duidelijk gegroeid langs de oorspronkelijke waterwegen. Uiteindelijk is er echter zeer veel verdwenen van het oorspronkelijke grachtenstelsel.

Rotterdam

Rotterdam kreeg in 1340 stadsrechten van graaf Willem IV nadat het als nederzetting was ontstaan langs de rivier de Rotte. Ook in Rotterdam werden de grachten gebruikt als open riool en ook als voorziening voor drinkwater. Hygiënische misstanden leidden er toe dat de Maas werd gebruikt om het water te verversen en tevens werd het vervuilde water door stoomgemalen weggepompt. Enkele ondiepe binnengrachten werden gedempt en de oorzaken van een aantal vervuilingen werden aangepakt. Door die aanpak was het niet noodzakelijk om op grote schaal grachten te dempen zoals elders veel gebeurde. Wel zijn grachten gedempt om verkeerskundige redenen. Veel binnenwateren en havens zijn uiteindelijk toch gedempt met puin van de bombardementen van 1940.