Geertgen tot Sint Jans: De geboorte van Christus

Tijdens deze donkere dagen, moet ik denken aan het kleine maar betoverende tableautje dat Geertgen tot Sint Jans heeft geschilderd, getiteld: ‘De geboorte van Christus’. Het is één van de mooiste schilderijen met de geboorte van Jezus als onderwerp ooit gemaakt.

De geboorte van Christus

Het paneeltje met een afmeting van 34 bij 25 centimeter, is geschilderd met olieverf op hout en roept bij de kijker een magisch gevoel op. In de kribbe in de nacht ligt het kindje Jezus, gewassen, gaaf en kalm, hij straalt een bovennatuurlijk licht uit, die zijn moeder Maria, die trots over hem heen gebogen staat verlicht en haar een serene aanblik geeft. De engelen die aan het andere uiteinde van de kribbe staan, zijn diep onder de indruk, drie van hen vouwen hun handen in een devoot gebaar. Jozef staat op de achtergrond, in het donker. Volgens kunsthistorica Karin Haanappel laat de schilder op deze manier zien dat Jozef niet de vader van het kindje is. De ezel en de os die ook gefascineerd naar de baby kijken, staan tevens in het donker, ook hun rol is van ondergeschikt belang. Op de achtergrond verkondigt een engel de blijde boodschap aan een groep herders, hier wordt het spel met licht en schaduw, op een kleinere schaal herhaald. Een tafereel dat betovert en ontroert.

Geertgen tot Sint Jans

Over de schilder van het werkje (ook bekend is onder naam Gerrit van Haarlem) is maar heel weinig bekend. Waarschijnlijk is hij geboren in Leiden, rond 1465. Volgens zijn biograaf Karel van Mander was hij een leerling van Albert van Ouwater. In zijn werk vinden we invloeden terug van Rogier van der Weyden en Hugo van der Goes. Geertgen werd ‘tot Sint Jans’ genoemd omdat hij tussen 1480 en 1495 in het Sint Jansherenklooster in Haarlem heeft gewoond. Hij was een lekenbroeder, dat wil zeggen dat hij niet officieel tot de orde toetrad maar hij woonde er wel en schilderde aan een groot altaarstuk voor hun kerk. Geertgen stierf jong, hij werd slechts 28 jaar en werd begraven in het Sint Jansklooster. Van slechts twee werken weten we 100% zeker dat ze van zijn hand zijn. Dat zijn: ‘Geschiedenis van het gebeente van Johannes de Doper’ en ‘Bewening van de dode Christus’, allebei in het bezit van het Kunsthistorisch Museum in Wenen. Zijn stijl was echter zo kenmerkend (lange, slanke figuren met eivormige hoofden) dat experts met vrij grote zekerheid nog tien schilderijen aan hem toekennen.

Clair-obscur

Wat het schilderij zo bijzonder maakt is het clair-obscur gebruik. Clair-obscur wil zeggen dat de contrasten tussen licht en donker sterker worden geschilderd dan ze in werkelijkheid zijn. Dit geeft een dramatisch effect en accentueert de driedimensionale vormen. Hiermee was Geertgen zijn tijd ver vooruit, pas in de 17 e eeuw gaan bijvoorbeeld Caravaggio, Rubens en Rembrandt deze techniek regelmatig gebruiken.

Grondlegger

Dankzij de hoge kwaliteit van de schilderijen van Geertgen wordt hij beschouwd als de grondlegger van de Noord-Nederlandse schilderkunst. ‘De geboorte van Christus’ is in het bezit van de National Gallery in Londen. Wil je werk van Geertgen tot Sint Jans in eigen land bewonderen, dan kan dat wel: zowel het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam als het Rijksmuseum in Amsterdam bezitten werk van hem.