Litouwen - het land van de kruisen

De traditie van het snijden van kruisen is een officieel onderdeel van het Mondelinge en Immateriële Erfgoed van de Mens en als zodanig erkend door de werelderfgoed-commissie van de UNESCO. Ver weg van de betovering van de grote steden, in kleine dorpen en op oude kerkhoven en in afgelegen bosjes, zijn er nog steeds kleine plekjes te vinden waaraan Litouwen haar bijnaam van “Land van de Kruisen” heeft te danken.

De houten kruisen en heiligdommen aan weerskanten van de weg die nog in originele staat verkeren dateren van het begin van de 20e eeuw. Oudere exemplaren, vooral degene met houten beeldjes van Christus en verschillende heiligen, zijn ondergebracht in musea, zowel op nationaal als op regionaal niveau, veilig voor de elementen. Deze verzamelingen omvatten houten sculpturen (volkskunst) die teruggaan tot het begin van de 19e eeuw, een lange tijd voor een dergelijke kwetsbare vorm van kunst. In de buitengebieden zijn sommige van deze oude exemplaren vervangen door het werk van latere ambachtslieden.

In Litouwen, het laatste Europese land dat zich tot het christendom heeft bekeerd, hebben religieuze gevoelens in combinatie met een zelfvoorzienende levensstijl van het platteland en de vaardigheid van de lokale ambachtslui een krachtige stroom van religieuze kunst over het landschap uitgestrooid. Dit heeft het landschap door de eeuwen heen drastisch veranderd. De meeste onderzoekers het erover eens dat de pre-christelijke perceptie van de boom (vooral de eik, welke als heilig werd beschouwd), invloed moet hebben gehad op een dergelijk diepe verering voor houten objecten.

De traditie van het oprichten van kruisen van plaatselijke ambachtslieden en de daarmee samenhangende religieuze oefeningen rond deze monumenten, is uitgegroeid tot één van de bindmiddelen van het rurale gemeenschapsleven. Kruisen en heiligdommen werden vereerd en passanten namen hun hoed af, maakten een kruisteken en zeiden een gebed. Het plaatselijke dorps kruis was ook het middelpunt voor religieuze processies, gebeden en rituelen.

Kruisen snijden in Litouwen - Een blijvende traditie

De wens van de Litouwers om een bewerkt houten monument in hun nabijheid te hebben heeft er voor gezorgd dat dit ambacht nog steeds bestaat. Het heeft periodes van verval en vijandigheid doorstaan en zelfs regelrechte aanvallen.

Aan het einde van de 19e en in de 20e eeuw werd de traditie van het snijden van kruisen een onderdeel van de nationale identiteit. Kruisen werden opgericht ter ere van strijders voor de onafhankelijkheid. Zij stonden symbool voor patriottisme en werden als zodanig verboden en vernietigd, met name in de periode na 1863 (de opstand tegen de bezetting van het keizerrijk Rusland. Gedurende de Sovjet-bezetting kwam de traditie onder vuur te liggen van ideologische tegenstanders. Door de onderdrukking van het katholieke geloof en de kerkelijke kunst, veranderde de traditie van het snijden van houten monumenten door te kiezen voor seculiere onderwerpen en nieuwe vormen en stijlen.

Het bewerken van kruisen werd officieel niet getolereerd. Het 150 jaar durende verhaal van de Heuvel met de Kruisen in Šiauliai, waar kruisen regelmatig met grond gelijk werden gemaakt door bulldozers toont de omvang van de onverdraagzaamheid aan. Sommige ambachtslieden bleven de kruisen echter maken en de Heuvel met de Kruisen groeide uit tot een waar pelgrimsoord. Iedere keer kwamen er meer kruisen terug dan er werden vernietigd. Hoewel de seculaire trend inderdaad een ongewenste invloed op de traditie heeft gehad, heeft het er ook toe bijgedragen dat de vaardigheden bewaard zijn gebleven. In 2001 werd de Litouwse traditie van het kruis snijden en haar symboliek uitgeroepen tot Meesterwerk van het Mondelinge en Immateriële Erfgoed van de Mensheid, één van de eerste 19 nominaties door de Unesco. Dit gebeurde ter bescherming van bedreigde maar populaire vormen van traditionele meningsuiting, met als doel het behoud van de culturele diversiteit.

Intenties en iconografie

Historisch gezien was het oprichten van een houten kruis was een vorm van donatie aan de kerk die betaalbaar was voor zelfs degenen met bescheiden middelen. Met het betalen voor een kruis had een gemeenschap, een gezin of individu altijd een specifieke bedoeling. Sommigen daarvan waren van algemene aard, zoals de hoop op zegening en bescherming door de hemel. Een andere reden was het maken van een votief gebaar als dank voor verhoorde gebeden, genezing of een langverwachte baby. Het was gebruikelijk om een beroep op de voorspraak van een heilige te doen in bepaalde kwesties. De lijst van begunstigde heiligen was behoorlijk lang.

Meer in het recente verleden, zowel in de Sovjet-jaren als in de jaren van de onafhankelijkheid, is de aard van het proces van het maken van een kruis veranderd. Het werd meer een publieke en formele gebeurtenis, gefinancierd door bijvoorbeeld de lokale overheid.

De jaren na de onafhankelijkheid hebben geleid tot een hausse in kruisen. Er waren veel openbare plaatsen na een halve eeuw van onderdrukking welke ontheiligd waren. De bevolking wilde deze plaatsen schoonmaken en markeren met een kruis. Momenteel lijken persoonlijke motieven vaker achter de financiering van houten monumenten te zitten en komt de vraag voor de meer traditionele heilige motieven weer terug.

Het ambacht van hout snijden en de ambachtslieden

De traditie van het kruis snijden was eeuwenlang grotendeels gebaseerd op anonieme ambachtslieden, die het vertrouwen van hun lokale gemeenschappen genoten. Het is interessant te zien dat de donateurs van een kruis zichzelf als de “makers” zien, terwijl de naam van de ambachtsman maker van het kruis nergens voorkomt en ook niet als belangrijk wordt beschouwd.

De meeste ambachtslieden waren nederig en gelukkig met hun anonimiteit. De nadruk lag op de traditie en niet op zelfexpressie. De oude kruis snijders zagen zichzelf nooit als kunstenaar. Sterker nog, zelfs het concept van de "volkskunst" werd pas in Sovjet-tijden geintroduceerd. Het zou zeer onjuist zijn te suggereren dat het werk van deze ongeschoolde ambachtslieden en volks kunstenaars als amateurisme te bestempelen. Het Litouws Centrum voor Cultureel Erfgoed heeft deze traditie dan ook een ruime plaats binnen haar activiteiten gegeven.

In de 20e-eeuwse seculiere onderwerpen en de liberale behandeling van vorm en stijl zien onderzoekers de invloed van de kunstenaar Vincas Svirskis. Zijn immense talent gaf hem de mogelijkheid om af te wijken van de vaste structuren van het traditionele kruis. Tal van ambachtslieden probeerden zijn gigantische eiken kruizen te imiteren, echter zonder bevredigend resultaat.

Bij het beoordelen en vergelijken van de kwaliteit van kruis snijwerk ontstaan een aantal problemen. Eén daarvan heeft betrekking op het gereedschap. De ambachtslieden werkten met eenvoudig gereedschap, geschikt voor het werken met zacht hout, vooral eiken. Het proces was zeer esthetisch. Momenteel gebruiken veel ambachtslieden elektrisch gereedschap voor bijna het gehele proces en wordt het handwerk pas in de laatste fase toegepast. Een ander probleem is het opzettelijke primitivisme, wat onnatuurlijk en vreemd was voor de oudere ambachtslieden. Een andere probleem is het ontbreken van een religieus gevoel en begrip voor iconografie bij de nieuwe generatie.

Locatie en structuur

Niet alleen de betekenissen van kruisen en heiligdommen zijn belangrijk, maar ook de locaties waar zij staan.

Het kruis was het spirituele centrum van iedere boerderij. Een cross werd aan op de rand van een akker neergezet ter bescherming van gewassen, of op een rivieroever ter beveiligen tegen overstromingen. Soms markeerden kruisen of heiligdommen speciale locaties, zoals heilzame bronnen. Op andere plaatsen verschenen groepen van kruisen, of heiligdommen gelegen op de grond of aan levende bomen bevestigd, in het midden van de bossen. Sommige van deze locaties bestaan nog steeds, en hebben hun betekenis behouden, zoals de Plaats van Geloften in het Kiršiai Bos. Hedendaagse plaatsen met kruisen markeren vaak een tragische gebeurtenis. De eerste groep van kruisen in de Sovjet-periode verscheen in Ablinga in de jaren '70, als herinnering aan de slachtoffers van een dorp dat in brand gestoken werd door de nazi's.

Ook komt het voor dat groepen van kruisen voor een speciaal Litouws thema worden opgericht. Dit kan een historische of en culturele achtergrond hebben. Dergelijke groepen van houten monumenten staan meestal verspreid langs wegen of staan op een specifieke historische locatie, zoals die op het familie landgoed van de beroemde dichter Maironis.

Ondanks hun verscheidenheid en complexiteit zijn het de oude oorspronkelijke kruisen welke als prototype diende voor de voortzetting van de traditie. De eenvoudigste structuur is een kruis op een lange paal, met een klein dak of een klein houten reliekschrijn met daarin een bewerkte houten figuur van de gekruisigde Christus. Een andere veel voorkomende groep zijn staafvormige kruisen, met verschillende balken waaronder kleine figuren staan afgebeeld.

Kleine heiligdommen, vastgemaakt aan levende bomen, zittend op de grond, of gemonteerd op een paal, zijn een ander soort monument. Zij hebben doorgaans vensters die het standbeeld laten zien, of een combinatie van beelden binnen in de tempel. Heiligdommen op de grond zijn typisch voor West-Litouwen.

Vlakke kruisen zijn zeldzaam. De meesten zijn versierd met houtsnijwerk en gedraaid hout. De armen en de toppen van het kruis zijn bijzonder sierlijk: sferisch of conisch, zij bepalen de algemene blik. De verticale as is gesneden in geometrische patronen of bloem motieven. Meestal bevindt er zich een stralenkrans rond het centrum, terwijl de ruimte tussen de armen vaak is opgevuld met snijwerk. De meeste kruizen hebben een smeedijzeren dak vervaardigd door een smid.

Lees verder

• Litouwen - het land van duizenden meren
• Litouwen aan de Baltische Zee