Picasso, veelzijdig kunstenaar

Picasso wordt wel de vader van de moderne kunst genoemd. Dat is geen onterechte benaming. De ideeën die hij in zijn werk zichtbaar wist te maken, hebben de kunst van de twintigste eeuw sterk beïnvloedt. Een Picassotentoonstelling die in 2008 te zien was in het Haags Gemeentemuseum toonde hem als een veelzijdig en rusteloos experimenterend kunstenaar. Alle belangrijke periodes van zijn lange loopbaan kwamen aan bod. Zijn laatste werk is enorm expressief en levendig. ‘Portret van de vader, José Ruiz Blasco’. Traditioneel-academisch, met veel gevoel voor vorm en trefzeker geschilderd. De kunstenaar maakte het op achttienjarige leeftijd met aquarel en houtskool. Café in Montmartre, een haast impressionistisch schilderij. ‘Moeder en kind’, in een eenvoudige vorm met enkele penlijnen neergezet. ‘Staand vrouwelijk naakt’, expressief en krachtig. Talrijke potloodschetsen op vergeeld lijntjespapier: studies van vrouwenfiguren en ontwerpen voor ‘Les Demoiselles d’Avignon’, één van zijn belangrijkste schilderijen. ‘Middagmaal in het gras’, Picasso’s antwoord op een gelijknamig schilderij van Manet. Bronzen sculpturen, die doen denken aan primitieve kunst. Keramisch werk, zoals een wit-zwarte uil van gebakken klei, een pot die tegelijk een hoofd is, een schotel waarop een stierengevecht is afgebeeld. Een tekening van Picasso’s slapende dochtertje. Grote series grafisch werk, waarin zowel de ets- aquatint- als droge naaldtechniek gebruikt zijn.

Blauwe periode

De uit Barcelona afkomstige Picasso, vestigt zich aan het begin van de twintigste eeuw in Parijs. Daar heerst een levendig kunstklimaat. We zien in zijn werk invloeden van het impressionisme en van schilders als Henri de Toulouse-Lautrec en Paul Gauguin. Werken die hij in de zogenaamde ‘blauwe periode’ (1901-1904) maakt, zijn wat droevig maar heel mooi en fijnzinnig van kleur- en verfgebruik. Enkele jaren later vind er een enorme omslag plaats.
Deze omslag komt voort uit zijn zoektocht naar een weergave van ruimte op het platte vlak, echter zonder het illusionisme dat de klassieke schilders gebruikten. Een schilderij moest op zichzelf staan als louter geschilderd oppervlak. Het mocht niet slechts functioneren als raam op een andere werkelijkheid.

Afrika

Een belangrijke inspiratiebron voor Picasso zijn kunstvoorwerpen uit onder andere Afrika. Deze fascineren hem allereerst door hun kracht, expressie en oprechtheid.
Bovendien drukken ze een idee ofwel innerlijke waarheid uit. Het is kunst die niet afhankelijk is van wat met het oog kan worden waargenomen.
Hij ziet nu hoe hij figuratief en tegelijk niet-naturalistisch kan schilderen. Er ontstaan schilderijen als ‘Portret van Max Jacob’, ‘Staand vrouwelijke naakt’ en tenslotte ‘Les Demoiselles d’Avignon’. Deze laatste zou één van zijn bekendste werken worden.

Trompe-l'esprit

Picasso begint met de ontwikkeling van wat later het kubisme zou worden genoemd. Hierbij werkt hij nauw samen met Georges Braque. In hun vormonderzoek willen ze het object in zijn totaliteit weergeven, dus van alle kanten. Iets dat eigenlijk onmogelijk is op het platte vlak. ‘Hoofd’, een pentekening, gemaakt in 1909 is een opmerkelijk werk. Het is zo sterk vereenvoudigd in enkele ruimtelijke vormen getekend, dat het als het ware bijna uit elkaar valt in losse onderdelen. Ook zie je bijvoorbeeld een portret dat tegelijkertijd voor- en zijaanzicht laat zien. Of verschillende perspectieven in één beeld. ‘Vrouw met mandoline’ en ‘Glas en kopje’ behoren tot de meest abstracte werken. Losse fragmenten gaan op in composities zonder verdere betekenis.Toch gaat Picasso niet door op deze weg, zoals veel van zijn tijdgenoten. Abstracte kunst bestaat volgens hem niet. “Penseelstreken zonder betekenis zullen nooit een schilderij laten ontstaan”, zegt hij. In een aantal collages, waaronder ‘Stilleven met krant en viool’ worden de fragmenten weer samengevoegd tot nieuwe figuren. Allerlei materialen zijn er in verwerkt, zoals behang- en krantenpapier. Deze stukjes krijgen, door hun toepassing in een andere context een nieuwe betekenis. Er ontstaan bedrieglijke spelletjes met de werkelijkheid, die door Picasso trompe-l’esprit worden genoemd.

Schilder en model

Na dit experiment gaat hij, geïnspireerd door de klassieken weer naturalistische figuurstudies maken. Soms tekent hij vrouwen als beelden van Griekse of Romeinse godinnen of zichzelf als Minotaurus (een antiek wezen dat half stier half mens is) Dit afbeelden van zichzelf samen met het model laat een belangrijk thema in zijn werk zien, namelijk: schilder en model. Hoe verhouden die twee zich tot elkaar en tot het uiteindelijke kunstwerk? Wie of wat maakt het schilderij?

Expressie

Picasso onderzoekt vele stijlen en neemt al die ervaringen mee. Hij weet er voor zichzelf steeds nieuwe toepassingen van te maken. ‘De Harlekijn met gevouwen handen’ is een wonderlijk werk. Picasso Hij tekent deze figuur in scherpe zwarte lijnen over een achtergrond van kleurvlakken. Daardoor is ‘De Harlekijn’ is plat en ruimtelijk tegelijk.
In het latere werk smelten alle opgedane kennis en ervaringen samen. Picasso heeft zijn expressiemiddel gevonden. In bijvoorbeeld wat grotere olieverfschilderijen, zoals ‘Musketier en Amor’ en ‘In het atelier’ combineert hij kleurrijke composities met niet-naturalistische figuren. De laatste grote series grafische werken zijn zeer expressief en erotisch.

Stierengevecht

Een wat vroegere inkttekening naar een stierengevecht in Arles zegt meer over het talent van Picasso om met weinig middelen veel te zeggen. Soms is een penseelstreek een raam, soms een hoed, een vrouwenhoofd of een stierenlijf. Het hangt er maar van af welke penseelstreek ernaast staat. Met z’n allen samen vormen ze een wervelstorm, een gevecht.
Geen rust, wel penseelstreken vol betekenis.