De Marianum: Maria als apocalyptische vrouw

Een Marianum is een beeldhouwwerk van twee ruggelings geplaatste beeltenissen van Maria met het Christuskind, waartussen een mandorla waarop aan het uiteinde van de stralen, een rozenkrans is aangebracht. De betekenis van een Marianum, waarvan er nog slechts enkele in Nederland zijn, waaronder in Catharijne Convent in Utrecht, is moeilijk te achterhalen en gaat terug op Maria als apocalyptische vrouw en de rozenkrans

Iconografie verklaard vanuit de bijbel

Een Marianum is een dubbelzijdige afbeelding van Maria als apocalyptische vrouw: ‘En er werd een groot teken gezien in den hemel; namelijk een vrouw, bekleed met de zon; en de maan was onder haar voeten, en op haar hoofd een kroon van twaalf sterren’ (Openbaringen 12:1) . De mandorla waarmee Maria omgeven is, geeft aan dat zij ‘bijzonder heilig’ was, en staat symbool voor het ‘bekleed met de zon’ zijn. De maansikkel staat symbool voor haar kuisheid , wat binnen het Christelijke geloof erg belangrijk wordt gevonden en maakt deel uit van de 7 deugden van het Christelijke geloof . Hoewel deze Marianum geen kroon bevat, kunnen we aannemen dat ze een kroon met twaalf sterren droeg . De sterren op haar kroon geven aan dat zij koningin is van de hemel. Het getal ‘twaalf’ wordt gebruik omdat het in de bijbel wordt aangehaald als het getal van volmaaktheid: twaalf uren (Johannes 11:9), twaalf maanden (1 Koningen 4-7; Openbaringen 22:2), twaalf stammen (Exodus 24:4; Ezechiël 48:31; Openbaringen 21:12), twaalf edelstenen (Exodus 28:10; Openbaringen 21:19-20), twaalf troonboden (Leviticus 24:5), twaalf fonteinen (Exodus 15:27), twaalf discipelen (Lucas 6:13, Openbaringen 21:12), twaalf manden (Marcus 6:43), twaalf legioenen (Mattheus 26:53) en twaalf poorten (Openbaringen 21:12). Het getal twaalf kan ook uitgelegd worden als de twaalf voorrechten van Maria, maar ook als haar twaalf vreugden .
De zon en de maan hebben betekenis die overeenkomt met de bruid uit het Hooglied: ‘zo helder als de volle maan, zo stralend als de zon’(Hooglied 6:10) . In de zon zag men de zuiverheid van Maria verbeeld, en de maan gaf haar overwinning over de wereld weer .

Iconografie verklaard vanuit de rozenkransdevotie

De rozenkrans komt voort uit de toenemende belangstelling voor de rozenkransdevotie in de 15e eeuw. Deze devotie werd verspreid door de Dominicanen vanaf ongeveer 1480 . De verkorte versie van het rozenkransgebed is het rozenhoedje. Het rozenhoedje bestaat uit eenmaal de rozenkrans, welke vijf grote kralen, overeenkomstig met de vijf grote rozetten, en vijftig kleine kralen, overeenkomstig met de vijftig kleine rozen bevat. Het rozenhoedje wisselt deze tien kleine kralen af met één grote kraal waarbij een Weesgroet gebeden wordt. De vijf weesgroeten zijn afkomstig van de vijf wonden van Christus, dus de vijf grote rozetten symboliseren dit eveneens . De drie kleine rozen waaraan de rozenkrans hangt staan voor de drie losse weesgroetjes die berusten op de manier van bidden van Bernardius aan het einde van 15e eeuw . Het is aan te nemen dat het hoofd onder de maansikkel symbool staat voor de overwinning op het kwaad, omdat Maria als Apocalyptische vrouw gezien wordt in de Openbaring volgens Johannes. Het onderwerp ‘de laatste strijd tussen goed en kwaad’ wordt besproken in de Apocalyps, en er wordt aangenomen dat deze strijd gewonnen wordt door het ‘goede’ en het kwaad wordt overwonnen. Maria staat daar symbool voor omdat Eva het ‘kwaad’ in de wereld bracht, door van de appel te eten. De verlossing kwam met de geboorte van Jezus Christus, de zoon van Maria.

Beeltraditie

In de beeldtraditie zien we dat de Madonna nog steeds op gotische wijze gekleed gaat: de plooien van het gewaad houden geen rekening met de vorm van het lichaam .
In de iconografische traditie zien we dat vanaf de 15e eeuw meer voorstellingen van de Apocalyps worden gemaakt door de veranderende houding ten opzicht van de dood als gevolg van de massale sterfte door de pest in de 14e eeuw. Men realiseerde zich dat ze aan de lengte van het leven geen illusies moest koesteren. Vanaf de 12e en 13e eeuw zien we ook de voorkeur om Maria als koningin van de hemel af te beelden en vanaf de 16e eeuw wordt Maria de meest afgebeelde heilige. Karakteristiek voor de barok worden uiteindelijk ook de beelden van Maria en kind waarop Maria als de vrouw uit de Apocalyps wordt afgebeeld .
Ook was er sprake van een toenemende belangstelling voor de rozenkransdevotie. Deze werd dan ook vanaf 1480 door de Dominicanen verspreid en kwam zichtbaar terug in de kunst van die tijd, zoals te zien is in de Marianum.