Middeleeuws schaakspel, de 'Lewis chessmen'

In 1831 vond men op het eilandje Lewis, nabij Schotland, de 'Lewis chessmen'. De vondst bestond uit 78 schaakstukken, 14 damschijven en een riemgesp uit de 12de eeuw. Tot op de dag van vandaag is het echter de vraag of het wel gaat om een schaakspel en waarom werden de stukken verborgen op het kleine eiland Lewis?

Oorsprong van de Lewis chessmen.

Er wordt gesuggereerd dat de stukken een Noorse oorsprong hebben. De koningen zitten bijvoorbeeld op een stoel en dragen een kort zwaard, dit is een pose uit de Noordse sagen. Er zijn in Scandinavië ook veel Middeleeuwse stukken gevonden die veel overeenkomsten hebben met de Lewis chessmen. De stukken zijn niet allemaal in dezelfde periode gemaakt, maar hebben een langere ontstaansgeschiedenis. Dit valt af te lezen aan de helmen van de torens, die variëren van rond en bol tot puntig of plat. De oudste stukken zouden in het midden van de 12de eeuw gemaakt zijn en de jongste stukken aan het begin van de 13de eeuw.

Hoe de stukken op Lewis komen is nog onduidelijk. Wellicht heeft een handelaar de stukken verloren of ze zijn er bewust verstopt tegen rovers. De stukken lagen in een overwelfde ruimte en dit lijkt niet heel toevallig. Het gebeurde wel vaker in die tijd dat kostbare objecten onder de grond werden verstopt. Het is aannemelijker om te stellen dat de stukken er bewust verstopt zijn, aangezien de stukken niet allemaal uit dezelfde periode komen. De eigenaar had de sets waarschijnlijk langere tijd in gebruik en verstopte ze later onder de grond. Lewis had een relatie met Noorwegen doordat de eilandjes rond Schotland tot 1266 bij Noorwegen hoorden.

Beschrijving van de Lewis chessmen.

De Lewis chessmen zijn gemaakt van walrusivoor en sommigen van walvisbalijn. Olifantenivoor werd niet meer aangevoerd door islamisering van de handelsroutes in de 6de eeuw en walrusivoor was een goed alternatief.
De stukken zijn allemaal van een groter formaat dan de tegenwoordige schaakstukken en impliceren dat als het schaakstukken zijn er ook een veel groter bord benodigd was. De grootste stukken zijn 5,5 cm. breed en 10,3 cm. hoog.
De schaakstukken bestaan uit:

• 8 koningen
• 8 koninginnen
• 16 bisschoppen
• 15 paarden
• 12 torens
• 19 pionnen

Een modern schaakspel bevat 16 stukken en wanneer de Lewis chessmen verdeeld worden kunnen er vier schaaksets uit worden gevormd. Er missen dan alleen wel 45 pionnen, 1 paard en 4 torens. Het kan zijn dat deze verloren zijn gegaan voordat ze werden begraven of ze waren zo beschadigd bij de vondst dat de ontdekkers ze niet hebben meegenomen. De overige stukken zijn ook niet allemaal van even goede kwaliteit.
Opvallend is dat de stukken allemaal dezelfde kleur hebben, waar schaakstukken bij een modern spel altijd wit of zwart gekleurd zijn. In 1832 publiceerde Frederic Madden een stuk over de Lewis chessmen en hij beschreef dat sommige stukken een iets rode kleur hadden, maar na onderzoeken bleek dat sommige stukken niet donkerder waren door verf, maar door het verschil in kleur van het ivoor.

Koningen: de koningen zijn te herkennen aan een kroon op hun hoofd en een kort zwaardje dat ze in beide handen houden. Ze zitten op een stoel en hebben een baard. De achterkant van de troontjes is heel mooi gedecoreerd in de stijl van zwaardschedes uit Noorwegen.
Koninginnen of dames: het is één van de eerste keren dat er koninginnen in een schaakspel voorkomen. De dame was in vroegere schaakspellen een grootvizier. De dames kijken sip (nadenkend?) en zitten ook op een stoel. Ze hebben één hand onder hun kin en dragen ook een kroon. Sommigen hebben een drinkhoorn in de hand, wat verband houdt met het te drinken geven van mensen.
Bisschoppen: komen voor het eerst voor in een schaakspel. Er zijn zittenden en staanden bisschoppen. Wat de betekenis is van het zitten of staan is niet duidelijk. Ze zijn te herkennen aan een mijter, boek en staf. De mijters hebben een punt die naar voren wijst, dit ontstond in de tweede helft van de 12de eeuw en hieraan is ook de datering van de stukken af te lezen. De stoeltjes zijn aan de achterkant ook weer mooi gedecoreerd.
Paarden: het zijn kleine paardjes, eerder pony's waar de mannetjes op zitten. Ze dragen een lang schild aan één kant en een speer.
Torens: het zijn geen echte torens, maar rechtopstaande mannetjes met een schild en een zwaard. Sommigen dragen hun schild van voren, anderen van opzij en sommigen bijten in hun schild. Dit kunnen de soldaten van Odin voorstellen. De torens kunnen ook krijgers voorstellen en dan zouden de stukken uit IJsland komen, want daar hadden ze geen torens, maar krijgslieden.
Pionnen: lijken op een obelisk of een grafsteen. Ze zijn verschillend in grootte.

Functie van de Lewis chessmen.

De functie zal nooit volledig duidelijk worden, maar ze worden toch vaak aangezien als schaakspel. Schaken ontstond in de 6de eeuw in India en was in de 11de eeuw al zeer populair in Europa. Het probleem is dat schaakstukken al heel vroeg abstract waren. Er zijn wel andere schaaksets bekent die figuratief zijn, zoals een vroeg spel uit Charlemagne.

De stukken kunnen ook multifunctioneel zijn, of voor een ander bordspel bedoelt zijn waarvan geen andere voorbeelden bekent zijn.

Huidige verblijfplaats en invloed van de Lewis chessmen.

Frederic Madden, de man die als eerste publiceerde over de chessmen, wilde dat ze aangekocht werden door het British Museum. Sinds 1831 zijn de riemgesp, de damschijven en 67 schaakstukken al in het British Museum. In 1888 werden door het National Museum of Antiquities in Schotland de overige 11 schaakstukken aangekocht. De stukken zijn voor Schotland belangrijk, omdat het een deel van hun nationaal erfgoed is en een deel van hun geschiedenis weerspiegeld.
De stukken zijn gebruikt in verschillende films om Middeleeuwse schaakstukken te illustreren. In een scène uit de film 'Harry Potter en de Steen der Wijzen' spelen Harry en Ron een potje 'toverschaak'. Hierbij zijn de Lewis chessmen te zien, waarbij de stukken wel in wit en rood gekleurd zijn.

Ook in de film 'Black Knight' met Martin Lawrence zijn de Lewis chessmen gebruikt voor een potje schaak tussen de 'goede' en
'slechte' ridder.