Lezende vrouwen zijn gevaarlijk

Vandaag de dag klinkt het misschien raar, maar er zijn tijden geweest dat vrouwen dom werden gehouden. Terwijl mannen hun gang konden gaan, moesten zij het huishouden bestieren en voor de kinderen zorgen. Toen de boekdrukkunst een omwenteling veroorzaakte, waren het mannen die leerden lezen en kennis opdeden. Vrouwen hoorden bij de haard.

De tweede rang

In de middeleeuwen waren monniken vaak de enigen die konden lezen en toen de universiteiten gesticht werden bleven die enkel voorbehouden aan mannen. Als je bedenkt dat vrouwen tot de twintigste eeuw moesten wachten vooraleer ze op politiek vlak een stem kregen en tot de universiteiten werden toegelaten, kun je je voorstellen dat vrouwen zich achteruitgesteld voelden.

Angst voor vrouwen met kennis

Mannen waren bang van vrouwen die lazen of studeerden. Aanvankelijk omdat ze dachten dat dat zou leiden tot zedenverwildering en ordeloosheid, verwaarlozing van het huishouden.
Verder konden ze misschien de bevoorrechte positie van de man in gevaar brengen. Immers, lezen en studeren is kennis verwerven en zoals wij allen weten: kennis is macht. Vrouwen zouden beginnen nadenken en zich vragen stellen over hun situatie. Vrouwen zouden in verzet komen. Dat kon toch niet zomaar.

De bewustwording

Toch was er een begin aan de bewustwording van de vrouw. In de zeventiende eeuw bijvoorbeeld werden er nooit zoveel boeken geproduceerd en was het aantal mensen die lazen nergens zo hoog als in de Nederlanden. Dus ook vrouwen maakten daar gretig gebruik van.
De grote doorbraak kwam er pas vorige eeuw: in de jaren zestig brak niet alleen het studentenoproer uit, maar manifesteerden de vrouwen zich ook via de feministische organisaties. Het klassieke rollenpatroon werd doorbroken. Vrouwen eisten hun rechten op en bevolkten steeds meer de universiteiten en de hogescholen. Specifiek op vrouwen gerichte uitgeverijen ontstonden en bevruchtten het zelfbewustzijn van deze achteruitgestelde klasse.

Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk

Het is de titel van een boek van Stefan Bollman dat door het Mercatorfonds in een luxe-editie werd uitgegeven. In een inleiding verwoordt Kristien Hemmerechts haar visie op het thema. Als populaire vrouwelijke auteur heeft ze recht van spreken.
In het boek wordt de geschiedenis van het vrouwelijke lezen verteld aan de hand van schilderijen (en enkele foto’s). Het is een prachtige illustratie van de evolutie en de bewustwording van de vrouw, dat gevaarlijke wezen dat de positie van de man in gevaar bracht door lectuur niet alleen aan hem over te laten.

Zes hoofdstukken

Het boek werd ingedeeld in zes hoofdstukken:

Waar het woord woont. Begenadigde lezeressen
In de middeleeuwen werd het boek hoofdzakelijk door het geloof geïnspireerd. Het werd gemonopoliseerd door het christendom. Het was dan ook het symbool van gelovige mannen. Andere lezers behoorden tot de hogere klassen en waren ontwikkelde mensen. Vrouwen hoorden daar niet bij. Ze waren passieve en devote mensen. Als er gelezen werd was het religieuze lectuur zoals getijdenboeken bijvoorbeeld.

Intieme momenten. Betoverde lezeressen
Vanaf de 16de eeuw veranderde er iets in de familiale sfeer: daar waar dit vroeger niet kon, werd het mensen nu veroorloofd zich terug te trekken om te lezen. Lezen werd intiemer. Men verwijderde zich voor een wijl uit het maatschappelijke leven. Ook een aantal vrouwen maakte hiervan gebruik en kon zo haar eigen wereldbeeld samenstellen. In de noordelijke Nederlanden was het communiceren per brief in de 17de eeuw volop in de mode. Onder invloed van de Lutherse kerk werd er op zo groot mogelijke schaal gealfabetiseerd. In geen enkel ander land was het lezen en schrijven zo ingeburgerd. De schilderijen van onder andere Rembrandt, Vermeer en De Hooch illustreerden dit ten overvloede.

Residenties van het genoegen. Zelfbewuste lezeressen
Met het aanbreken van de Verlichting werden steeds meer boeken geproduceerd die zich op het vermaak en de ontspanning van de lezer richtten. Het lezen diende tot verdrijving van de verveling maar ook tot het creëren van een droomwereld via poëzie en romans. Lezen werkt ook erotiserend. En zoals Hemmerechts het verwoordt: het geeft ‘goesting’. Vandaar ook het schilderij van François Boucher bijvoorbeeld van Madame de Pompadour, wachten op haar minnaar, boek in de hand.

Uren van gelukzaligheid. Fijngevoelige lezeressen
Lezen was niet meer zoals in de middeleeuwen gebonden aan instructie en devotie, maar zorgde voor een verrijking van het gevoelsleven van de negentiende-eeuwse mens. Men kon zich voortaan verplaatsen in de gevoelens van een personage en met hem meeleven. Dat lezende kinderen in dit hoofdstuk op verschillende schilderijen aan bod komen is illustratief. Ook voor hen is het een vluchten uit de vaak harde werkelijkheid.

De zoektocht naar zichzelf. Gepassioneerde lezeressen
Vrouwen raakten vaak verslaafd aan romans die hun een droomwereld voorschotelden. Ze identificeerden zich met personages die een passioneel leven leidden dat zij in werkelijkheid niet kenden. Ze lieten zich meeslepen door de Emma Bovary’s en Anna Karenina’s maar liepen dan in de val het leven met het gefingeerde leven te verwisselen. Door de lectuur meegesleepte lezeressen, lezeressen die van een ogenblikje tijd gebruik maken om hun roman ter hand te nemen, lezeressen van de eerste roddelbladen: ze passeren met verve de revue. Maar ook de eerste foto’s duiken op met lezende vrouwen als onderwerp.

Kort ontsnappen. Eenzame lezeressen
Als we in de 20ste eeuw terechtkomen zien we grote concurrenten voor het boek opdagen: radio, televisie, kranten, computer. Ze dringen bij velen het boek op de achtergrond. Boeken worden steeds vluchtiger gelezen. In deze snelle tijden wordt er minder tijd voor uitgetrokken: vandaar schilderijen als van Suzanne Valodon van vrouwen lezend in afwachting van…
Vrouwen lezen meer en zoeken naar antwoorden op de grote levensvragen, stelt Bollman, en dan zie je toch weer vrouwen heel geconcentreerd met dat boek in de handen zitten, ver weg van deze wereld…

Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk, Stefan Bollman, met inleiding door Kristien Hemmerechts, Mercatorfonds,152 blz., 2006