De Heilige Sint Barbara: een universele heilige

Dit artikel beschrijft de legende van een zeer intrigerende heilige: Sint Barbara van Nicomedië. Wie was ze? Waar kwam ze vandaan? Wat is haar verhaal en wat is er van waar? Het onderzoekt ook hoe ze wordt afgebeeld en waarom en tevens waar ze beschermheilige van is en hoe dit haar iconografie beïnvloedt.

Inleiding

De beroemde verzameling van hagiografieën geschreven door Jacobus de Voraigne was een van de bestsellers van de Middeleeuwen. Vele populaire heiligen zijn in deze Legenda Aurea vereeuwigd. Een van de meest enigmatische hiervan is de heilige Sint Barbara.

De Historische Barbara: waar of niet waar?

Over de historische Barbara is helaas weinig bekend. Men denkt dat ze in Nicomedië heeft geleefd en ze wordt dan ook wel “Barbara van Nicomedië” genoemd, al worden ook Heliopolis en Bythinië soms genoemd als haar geboorteplaats. De meeste bronnen echter zijn het er wel over eens dat ze leefde in de tijd van de christenvervolgingen van keizer Maximianus, welke regeerde van 285-305 v. Chr. In tegenstelling tot de historische Barbara is er over haar legende een wirwar aan informatie te vinden. Van het verhaal zijn tientallen net iets van elkaar verschillende versies ontstaan. Daarom beperken we ons hier tot de versie zoals die beschreven is in de Legenda Aurea.

Haar legende

De Legenda Aurea vertelt ons dat ze de dochter was van een rijke heidense zakenman genaamd Dioscuros. Barbara zelf bekeerde zich al in haar tienerjaren tot het toen nog vervolgde christelijke geloof. Om Barbara weg te houden van aanbidders besloot Dioscuros haar op te sluiten in een toren die hij liet maken. Het kan ook zijn dat dit een straf was voor haar weigering om te trouwen met de man die hij voor haar uitgekozen. De reden echter, van haar weigering te trouwen lag niet in de aanbidders waar hij Dioscuros vandaan wilde houden, maar in haar verbintenis met de christelijke god voor wie zij maagd wilde blijven.
Het volgende gedeelte in de Legenda Aurea is niet geheel duidelijk. Er is sprake van een gebouw dat in aanbouw was en waarin Barbara, toen haar vader weg was op zakenreis, een derde raam liet maken, alleen is het niet zeker of hier een eerder genoemd badhuis wordt bedoeld of de toren waarin ze zou worden opgesloten. Naast dit stukje architectonische herinrichting zou ze ook met haar vinger op de cisterne een kruis hebben getekend dat vandaag de dag nog te zien zou zijn. Een waar wonder, aldus de Legenda Aurea.

Uiteraard ging het derde raam niet onopgemerkt toen Dioscuros eenmaal teruggekeerd was en hij dwong haar de reden erachter te vertellen, waarop ze refereerde aan de heilige drie-eenheid en hij op deze wijze haar bekering ontdekte. Dioscuros besloot hierop zijn dochter te doden met een zwaard, maar zij bad tot God dat hij haar zou beschermen en werd op het laatste moment weggevoerd naar een berg. Dioscuros liet het hier natuurlijk niet bij zitten en wist Barbara te vinden en sleurde haar letterlijk aan haar haren mee terug. Hij sloot haar opnieuw op en bracht haar voor de rechter, welke haar een keuze gaf: of ze zwoor dat ze de Romeinse goden zou vereren of ze zou vreselijke martelingen ondergaan. Uiteraard koos Barbara voor het laatste. Eerst werd ze gevierendeeld, maar ze stierf niet en dus werd dit gevolgd door slagen met staven en een hamer, terwijl men haar zijdes brandde, maar haar wonden herstelden vanzelf. De rechter besloot vervolgens dat haar tepels moesten worden afgesneden. Zo geschiedde, maar opeens daalde er een engel neer uit de hemel die haar naakte, verwonde lichaam kleedde. Nadat dit wonder had plaatsgevonden werd ze naar een andere stad, Dallasion, gebracht waar ze nogmaals berecht werd en deze rechter besloot dat ze moest worden onthoofd. Dioscuros besloot het vonnis zelf uit te voeren en bracht haar naar een berg om haar hier te doden. Echter, voordat ze stierf bad Barbara tot Christus en op dat moment kwam er een stem uit de hemel. Deze sprak dat ze had geleden als een martelaar en dat ze als zijn echtgenote in de hemel kon rusten. Toen haar vader de berg weer af liep werd hij plotseling getroffen door een bliksemschicht en stierf.

Iconografie

De elementen uit haar hagiografie vormen de basis voor de manier waarop ze in de christelijke beeldtaal wordt afgebeeld. Ten eerste is ze bijna altijd een jonge vrouw die rijk gekleed gaat. Ten tweede heeft ze een nimbus om aan te geven dat ze heilig is en omdat ze ook een martelares is heeft ze ten derde meestal een palmtak bij zich of draagt ze een martelaarskroon. Ten vierde heeft ze soms een zwaard bij zich: in de literatuur wordt niet uitgelegd waarom ze dit bij zich draagt, maar een analogie met andere heiligen wijst erop dat dit verwijst naar haar onthoofding. Vaak heeft ze ten vijfde nog een kelk met een hostie bij zich, wat verwijst naar een obscure legende volgens welke een engel haar de communie zou hebben gebracht tijdens haar opsluiting. Haar meest kenmerkende attribuut is echter de toren, die altijd drie ramen heeft. Vaak staat de toren naast of achter haar, maar ze houdt hem ook wel in haar hand. In deze toren kan ook de kelk met de hostie aanwezig zijn.

Barbara als patroonheilige

Sint Barbara is de patroonheilige voor vele uiteenlopende beroepen. Ook hier vormen de elementen in haar hagiografie de basis, echter de relaties zijn hier niet zo direct als de relaties met haar attributen. Er zijn een aantal zaken waar ze patroonheilige van is die weinig uitleg behoeven: patroonheilige van gevangenen –vanwege haar opsluiting – en van architecten – vanwege het derde raam dat ze in haar toren liet maken. Het leggen van het verband tussen Barbara en architecten heeft ervoor gezorgd dat ze op indirecte wijze ook patroonheilige is geworden metselaars en timmermannen. Omdat haar toren lijkt op een klokkentoren is ze tevens de patroon van klokkenluiders, klokkengieters en beiaardiers. Doordat bliksem – welke haar vader doodde – wordt geassocieerd met een ontploffing is ze ook de patroonheilige van allerlei personen die iets met wapens en explosieven doen, waaronder de artillerie, wapensmeden en mijnwerkers. Om deze reden wordt ze ook wel eens naast een kanon of met een mijnwerkerslamp in haar hand afgebeeld. Indirect is dat dan weer uitgebreid in de loop der jaren tot iedereen die een wapen hanteert, waaronder gehele legeronderdelen in verschillende landen zoals de Verenigde Staten en Italië, maar ook mensen die een wapen hanteren om minder nobele redenen, zoals criminelen. Doordat bliksem ook weer wordt geassocieerd met vuur en gevaar én doordat ze al met het gevaarlijke beroep van mijnwerker werd geassocieerd is ze door de eeuwen heen ook de algemene patroonheilige gevaarlijke beroepen geworden, maar in het bijzonder van brandweerlieden. Vreemd genoeg wordt ze ook dikwijls genoemd als de patroon van koks.

Barbara als beschermheilige

Doordat Sint Barbara met zoveel verschillende zaken wordt geassocieerd is het ook mogelijk haar aan te roepen als beschermer tegen vele zaken. Zo is het, bovenstaande in ogenschouw genomen, voor de hand liggend dat je haar kan aanroepen tegen blikseminslag of brand. Echter, omdat de dood van haar vader door bliksem ook een onverwachte dood voorstelt is het ook mogelijk om haar aan te roepen bij een onverwachte dood. In associatie met het verhaal van de engel die haar communie bracht, wordt ze ook vaak aangeroepen om niet te sterven zonder het toedienen van de sacramenten, ook door zieken. Dit werd zelfs nog algemener toen men haar ging zien als een beschermer tegen elk soort van gevaar.

Verering

Het feit dat ze als het ware een universele heilige is ligt deels in de wonderlijke elementen uit haar legende, maar ook in de vele eeuwen van haar verering. Vanaf de 7e eeuw wordt ze al vereerd, maar de Barbara-verering nam vooral toe in het Oosten in de 9e eeuw. Ook tijdens de Middeleeuwen was ze nog zeer populair, nu zowel in Oost als in West. Sinds die tijd is ze tevens in Nederland een veel vereerde heilige. Haar naamdag was voorheen op 4 december en wordt nog steeds genoemd, al is ze in 1969 van de heiligenkalender geschrapt.