Wat was vroeger beschaafd en plat Nederlands?

We horen bij de kleinste landen ter wereld, maar toch zijn er 23 miljoen mensen in de wereld die het Nederlands als moedertaal hebben. Als één van de veertig meest gesproken talen in de wereld staat het Nederlands op de twaalfde plaats op internet in 2015. Het is een wereldtaal met een hoogontwikkelde taaltechnologie. De weg ernaartoe ging via uitgebreide naamvallen, geruzie over uitspraak en discussies over wat wel en niet beschaafd Nederlands kan zijn.

Het gaat om de neusklank

We kunnen niet precies achterhalen hoe Nederlanders in de zeventiende en achttiende eeuw spraken. Uit wat taalkundigen ervan vonden, krijgen we wel een idee. Ook door de manier waarop personages praten in bijspelen en kluchten die toen werden geschreven, krijgen we veel informatie. Plattelandsbewoners bleven hun dialect spreken terwijl in de steden afwijkende dialecten ontstonden. Ook onderling verschilden de stadsdialecten. Zelfs binnen een stad sprak niet iedereen hetzelfde. De 'platte' taal van het gewone volk, die leek het meest op dialect van omliggende dorpen, kreeg meer verschillen met de 'beschaafde' omgangstaal der welgestelden.

Als je de klinkers nasaal uitsprak, was je nu onbeschaafd. Schrijvers spelden daarom 'Frans' en 'hont' als 'Frangs' en 'hongt' om aan te geven of een personage beschaafd of onbeschaafd was. Op het toneel werden zulke neusklanken niet door de welgestelden voortgebracht. Er begon dus echt een norm te ontstaan voor het nette taalgebruik. Die norm werd vooral bepaald door de betere standen in Amsterdam en Den Haag. Daar werd volgens Vondel in zijn werk 'Aenleidinge ter Nederduytsche Dichtkunste' uit 1650, 'allervolmaeckst' gesproken. Afgezien van de 'onduitsche termen' die de hovelingen en advocaten erin mengden. De uitspraak van de ontwikkelden in verschillende steden groeide naar elkaar toe. Niet overal werd de norm van het Algemeen Beschaafd Haags en Amsterdams aanvaard. Tot in de negentiende eeuw zou niemand zich ervoor schamen dat een ander kon horen waar hij geboren was.

Deze woorden waren uit

In de zeventiende en achttiende eeuw verdwenen veel eeuwenoude taalontwikkelingen, zoals de dubbele ontkenning. 'Ik en ken u niet' werd 'ik ken u niet'. Zinnen als 'hij zat en las' werden overal vervangen door 'hij zat te lezen'. 'Hij leest meest' veranderde in 'hij leest het meest'. De overtreffende trap kreeg een verplichte 'het'. Het woordje 'daar' in zinnen als 'de stad daar ik woon' werd 'de stad waar ik woon'. Sinds de zeventiende eeuw werden mensen ook aangesproken met het beleefde voornaamwoord 'u'. Het voornaamwoord 'jullie' kwam er weer in de achttiende eeuw bij. Het is een samensmelting van 'jij/je' met 'lui(den)/lie(den)'. Zo ontstonden ook 'wullie, hullie, zullie', dus uit 'wijlieden, hunlieden, zijlieden', maar wie in ons tijdperk 'zullie' zegt, spreekt onverzorgd.

Deze woorden kwamen erbij

De woordenschat breidde zich uit vanaf de zeventiende eeuw. Om leenwoorden te vervangen of te vermijden werden nieuwe woorden gemaakt. Rechtsgeleerde Hugo de Groot kwam bijvoorbeeld met woorden als 'boedel', 'gemeenschap van goederen', 'roerende en onroerende goederen' en 'huwelijkse voorwaarden'. Grammatici gaven ons termen als 'naamval', 'geslacht' en 'buiging'. Niet alle nieuwe woorden waren geschikt om de vreemden te vervangen. Geschiedkundige, dichter en toneelschrijver P.C. Hooft (1581-1647) probeerde tevergeefs 'vernufteling', 'pleithof' en 'bevoorhoofden' te gebruiken voor 'ingenieur', 'parlement' en 'confronteren'. Wiskundige Simon Stevin (1548-1620) wilde 'naelde', 'seul' en 'vergaren' gebruiken in plaats van 'piramide', 'cilinder' en 'optellen'.

Veel woorden werden dus alsnog ontleend uit andere talen. Schepen voerden uit de Oost en West nieuwe producten aan die ook nieuwe namen met zich meebrachten. 'Ananassen', 'tomaten', 'tabak', 'koffie', 'thee' en 'sinaasappelen' (China's appelen). Uit het Spaans kregen we 'tango' en 'bodega'. Het Duits gaf woorden als 'dagloner', 'diefstal' en 'heiland'. Veel Franse woorden werden een deel van de geschreven taal van de burgerij en aan het eind van de achttiende eeuw ook van de gesproken taal omdat men in de hogere kringen ook thuis het Frans gebruikte. Zo kwamen we aan woorden als 'fabrikant', 'industrie', 'personeel', 'mankement', 'accepteren', 'insekt' en 'moraal'.

Invloed van schrijftaal

Ook de schrijftaal had steeds meer invloed op de gesproken taal. Arend Fokke Simonsz (1755-1812) vergeleek in zijn 'Proeve van een ironisch Comiesch Woordenboek' uit 1797 het deftige taalgebruik:
'Niets is schandelijker, dan dat een volk deszelfs eigene moedertaal misacht,
en eene vreemde boven dezelve stelt.'

met de staatstaal (stadhuistaal):
'Niets is abominabeler,dan dat eene natie derzelver moedertaal mepriseert,
en eene aliene daarvoor praediligeert en anteponeert.'

en de gewone volkstaal:
'Der is gien lelijker ding, als dat ien volk zen eige moers taal veracht, en ien
vreemde veurtrekt.'

Uit deze parodie blijkt dat er vooral in de staatstaal veel vreemde woorden voorkwamen.

Spreken alsof het gedrukt staat

Een eeuw lang inmiddels ontfermden vooral predikanten en juristen, omdat die getraind waren in de kunst van de welsprekendheid, zich over de jonge algemene spreektaal. Matthijs Siegenbeek (1774-1854) had in opdracht van de overheid een spellingsysteem ontworpen en vond dat de spelling in de eerste plaats gebaseerd moest zijn op de uitspraak. Dit zorgde voor verwarring over uitspraak, vooral bij onderwijzers en predikanten. Die dachten namelijk dat de uitspraak dan ook in overeenstemming moest zijn met de spelling. Gevolg was dat men men sprak alsof het gedrukt stond; in 'mensch' lieten ze de 'ch' horen, 'wandeling' spraken ze uit als 'wandelinch', jongeling werd 'jonchelinch', 'heerlijk' rijmden ze op 'leerrijk' en in eeuwige hoorde je ineens een íe'-klank. In ons tijdperk hebben we hier vaak nog misverstanden over.

De woede van Bilderdijk

Geschiedkundige, taalkundige, advocaat en dichter Willem Bilderdijk (1756-1831) ergerde zich net als veel tijdgenoten aan deze uitspraak. In zijn ogen was het de schuld van Siegenbeek. Hij schreef:


Siegenbeek en zijn aanhangers werden door Bilderdijk beschreven als 'buffels, niet in staat, ons Hollandsch uit te spreken'. Over zijn vroegere vriend Siegenbeek merkte hij verder op 'Eer zal een trekschuitschipper stichter van een stoomvaartmaatschappij worden, dan Siegenbeek welsprekend'. Siegenbeek was zelf ook niet blij met dit misverstand over de uitspraak en schreef daarom 'Waarschuwing tegen eenige in zwang gebragte verbasteringen van de uitspraak onzer moedertaal' dat uitkwam in 1836. Er kwamen meer boeken over de juiste uitspraak, maar niet iedereen raakte een eenmaal verkeerd geleerde uitspraak kwijt. Toch had uiteindelijk Siegenbeek meer invloed op de Nederlandse taal dan Bilderdijk.

Het was van...

Pas tegen het einde van de negentiende eeuw beseften onderwijsvernieuwers dat de geschreven taal haar normen behoorde te ontlenen aan de gesproken taal en niet andersom. Sindsdien hebben we er veel leenwoorden en leenvertalingen bij, zoals 'ik zie je'. Ook maatschappelijke ontwikkelingen en nieuwe technologieën (bijv. scanner) gaven ons nieuwe woorden die we niet alleen leenden, maar ook schiepen, zoals 'weggooiverpakking' en 'vliegtuig'. Over wat echt beschaafd en plat Nederlands is, zullen we het wel nooit helemaal eens worden. In de jaren '80 irriteerden velen zich aan het toegenomen gebruik van voorzetsels als 'van'. Men zei dan bijvoorbeeld: 'En toen dacht ik van, nee, dat kan niet waar zijn.' Dit verschijnsel was overal te vinden in alle lagen en standen van de bevolking. Het is nog steeds niet een officieel deel geworden van de schrijftaal. Echt definitief af en compleet zal een taal nooit worden, gelukkig maar, want net als de maatschappij moet ook een taal met de tijd mee gaan.