Koppelteken: regels

Het koppelteken is een leesteken dat wordt gebruikt om de structuur tussen woorddelen en woorden te verduidelijken. In het Nederlands bestaan er negen regels voor het gebruik van koppeltekens. Er zijn regels voor koppeltekens in samenstellingen en samenkoppelingen. Voor elke regel gelden een aantal voorwaarden waaraan moet worden voldaan.

Regels voor het gebruik van koppeltekens

We gebruiken het koppelteken in de volgende situaties:

• 1. Samenstellingen die bestaan uit gelijkwaardige delen
• 2. Samenstellingen met een letter, cijfer of symbool
• 3. Samenstellingen met afkortingen
• 4. Samenstellingen met een voor- of nabepaling
• 5. Samenstellingen met een woorddeel met een hoofdletter
• 6. Samengestelde aardrijkskundige namen en afleidingen daarvan
• 7. Samenkoppelingen
• 8. Samenstellingen met een klinkerbotsing
• 9. Verduidelijken structuur

1. Samenstellingen die bestaan uit gelijkwaardige delen

Combinaties van twee of meerdere gelijkwaardige woorden worden met elkaar verbonden door middel van een koppelteken. De delen van een samenstelling zijn gelijkwaardig als de volgorde van de woorddelen in principe vrij is. Zo kan je een paars-wit shirt zonder problemen ook een wit-paars shirt noemen:

Voorwaarden voor gelijkwaardige delen

Gelijkwaardige delen komen voor in samenstellingen die bestaan uit bijvoeglijk naamwoorden, zoals economisch-technisch en zwart-wit. Daarnaast kunnen samenstellingen bestaan uit twee gelijkwaardige zelfstandig naamwoorden, zoals journalist-cabaretier. Een journalist-cabaretier is evengoed een journalist als een cabaretier net zoals een zwart-witfoto in gelijke mate zwart en wit is. Een eerste voorwaarde voor gelijkwaardigheid is daarom dat de betekenissen van de delen van de samenstellingen even sterk moeten zijn.

De tweede eis is dat de woorddelen inwisselbaar zijn. In samenstellingen als populairwetenschappelijk en rechtspsychologisch is dit niet het geval. Een populairwetenschappelijk tijdschrift is niet een tijdschrift dat wetenschappelijk én populair is, maar het is een tijdschrift dat een speciaal soort tak van de wetenschap behandelt, namelijk de populaire wetenschap. Vergelijkbaar betekent rechtspsychologisch niet recht én psychologisch, maar een speciaal soort psychologie, namelijk die van het recht. Politiek-ideologisch wordt wel geschreven met een koppelteken, omdat er bijvoorbeeld argumenten kunnen zijn die zowel politiek als ideologisch van aard zijn voor bepaalde besluiten. De delen van een samenstelling zijn met andere woorden gelijkwaardig als ze een en-en-betekenis hebben. De delen zijn ongelijkwaardig als het eerste deel van de samenstelling gezien moet worden als een precisering van het tweede deel van de samenstelling.

2. Samenstellingen met een letter, cijfer of symbool

Een koppelteken gebruiken we als we een woord combineren met een aparte letter, cijfer of symbool:

Voorwaarden voor een koppelteken bij samenstellingen met een letter, cijfer of symbool

Een koppelteken is nodig als een aparte letter wordt verbonden met een woord. De aparte letter kan zowel voor als achter het woord staan waarmee het wordt verbonden, zoals respectievelijk in x-as en tussen-n. Ook een apostrof gevolgd door een s wordt gezien als een aparte letter. Om die reden staat er een koppelteken in de samenstelling papa's-kindje.

Na of voor cijfers en symbolen gebruiken we ook koppeltekens. Symbolen zijn alle tekens buiten ons alfabet, zoals + en $ in de tabel. In het woord F-16-piloot staan twee koppeltekens. De eerste is nodig, omdat de letter F apart staat. Na 16 komt het tweede koppelteken, omdat 16 een getal is.

Een belangrijke uitzondering op deze tweede regel voor koppeltekens zijn woordgroepen die een categorie aanduiden, zoals hepatitis C, vitamine D3 en top 10. Bij woordgroepen die een gehele categorie aanduiden is een spatie nodig in plaats van koppelteken. De drie voorbeelden duiden achtereenvolgens een soort ziekte, een soort vitamine en een soort ranglijst aan. Dit is niet het geval bij 45-jarige, omdat dit woord niet een gehele categorie aanduidt, maar een individu met een bepaalde leeftijd.

3. Samenstellingen met afkortingen

Na afkortingen is soms een koppelteken nodig:

Voorwaarden voor een koppelteken na een afkorting

Of er een koppelteken nodig is na een afkorting is afhankelijk van het soort afkorting waarmee een woorddeel wordt gecombineerd. Er zijn twee soorten afkortingen:

1. Initiaalwoorden
2. Letterwoorden

Een initiaalwoord is een afkorting waarvan we de letters apart uitspreken, zoals tv en IQ. We spellen het woord: tee vee en ie kuu. Bij letterwoorden spreken we de afkorting uit alsof het een woord is. In de tabel doen we dit bij het woord NASA-wetenschapper. We spreken de afkorting niet uit als en aa es aa, maar als een woord. Bij initiaalwoorden is altijd een koppelteken nodig. Bij letterwoorden is een koppelteken uitsluitend nodig als de afkorting uit één of meerdere hoofdletters bestaat. Daarom is een koppelteken nodig in de samenstelling NASA-wetenschapper, maar niet in de samenstelling pinpas.

4. Samenstellingen met een voor- of nabepaling

Na een aantal voorvoegsels (voorbepalingen) en voor een aantal achtervoegsels (nabepalingen) is een koppelteken verplicht:


Voorwaarden voor een koppelteken bij voor- en nabepalingen

Er moet altijd een koppelteken worden gebruikt na de volgende voorbepalingen: adjunct-, aspirant-, assistent-, bijna-, chef-, collega-, ex-, interim-, kandidaat-, leerling-, meester-, niet-, non-, oud-, stagiair- en substituut-.

Oud heeft een koppelteken nodig als het de betekenis voormalig heeft. Als oud gebruikt wordt als tegenhanger van het woord jong is een koppelteken niet meer nodig. Zo is een oud-minister niet per se iemand die een hoge leeftijd heeft, maar wel iemand die vroeger minister was.

Het woord meester verliest een koppelteken als het buitengewoon goed betekent. Een meesterbrein is bijvoorbeeld iemand die buitengewoon intelligent is en een meestervervalser is iemand die buitengewoon goed werk kan vervalsen. Als meester betekent een meesterproef afgelegd hebbend, dan is wel een koppelteken nodig. Iemand die buitengewoon goed kan koken is niet meteen een meester-chef. Een meester-chef moet een meesterproef afleggen voordat hij als zodanig kan worden aangesproken.

Er moet altijd een koppelteken worden gebruikt voor de volgende nabepalingen: -generaal, -militair, -president, -testamentair en -verbaal.

5. Samenstellingen met een woorddeel met een hoofdletter

Als het tweede deel van een samenstelling met een hoofdletter begint, is een koppelteken nodig:

Voorwaarden voor een koppelteken bij samenstellingen met een woorddeel met een hoofdletter

In tegenstelling tot de voor- en nabepalingen van regel 4 is een koppelteken niet altijd verplicht na de voorbepalingen in de tabel. Een harde eis is dat het tweede deel begint met een hoofdletter. Dit verklaart waarom antivirus kan bestaan naast anti-Europees.

6. Samengestelde aardrijkskundige namen en afleidingen daarvan

Aardrijkskundige namen zijn namen voor plaatsen.

Voorwaarden voor koppeltekens bij aardrijkskundige namen en afleidingen daarvan

Samengestelde aardrijkskundige namen schrijven we in principe altijd met een koppelteken. Een uitzondering hierop vormen aardrijkskundige namen die we rechtstreeks hebben overgenomen uit andere talen. Daarom schrijven we Sri Lanka met een spatie ertussen, maar is er wel een koppelteken nodig bij Zuid-Korea.

Tussen windstreken is geen koppelteken nodig. Noordwest wordt om die reden als één woord geschreven. Na noordwest staat er in de tabel wel een koppelteken, omdat Europa een aardrijkskundige naam is.

Afleiding van aardrijkskundige namen zijn bijvoorbeeld Noord-Hollander en Noord-Hollands. Het eerste woord duidt een persoon aan en het tweede woord geeft aan waar iets vandaan komt. In tegenstelling tot Noord-Holland drukken ze echter niet meer een locatie uit op de wereld. Daarom noemen we dit afleidingen. Ook afleidingen van samengestelde aardrijkskundige namen hebben een koppelteken nodig.

7. Samenkoppelingen

Een samenkoppeling is een combinatie van twee of meerdere woorden die gezamenlijk een vaste betekenis zijn gaan vormen:

Voorwaarden voor een koppelteken bij samenkoppelingen

Nederlandse samenkoppelingen hebben altijd een koppelteken nodig. Tussen elk woorddeel van de samenkoppeling moet een koppelteken staan. Samenkoppelingen die we over hebben genomen uit andere talen behouden de spellingswijze die ze ook in hun eigen taal hebben. Daarom schrijven we bijvoorbeeld haute couture met een spatie, terwijl het wel een samenkoppeling is. Om zeker te weten hoe buitenlandse samenkoppelingen moeten worden geschreven, moet een woordenboek worden geraadpleegd.

8. Samenstellingen met een klinkerbotsing

Er is sprake van een klinkerbotsing wanneer twee klinkers naast elkaar staan die onterecht als één klank kunnen worden gelezen:

Voorwaarden voor een koppelteken bij samenstellingen met een klinkerbotsing

Als de volgende letters uit twee verschillende delen van een samenstelling naast elkaar staan is er een klinkerbotsing en is er derhalve een koppelteken nodig: aa, ae, ai, aij, au, ee, ei,eij, eu, ie, ii, iij, ij, oe,oi,oij, oo, ou, ui, uij en uu.

In de tabel zijn koppeltekens nodig, omdat achtereenvolgens de letters aa, oo, aa, oi en ai naast elkaar staan. Een uitzondering op de regel is het woord zoiets. Alhoewel de i en de e naast elkaar staan, is er bij dat woord toch geen koppelteken nodig.
De volgende klanken kunnen naast elkaar staan, omdat er geen klinkerbotsing is: ija, ije, iji, ijij, ijo en iju. Zo mag men zijuitgang zonder koppelteken schrijven.

9. Verduidelijken structuur

Als de schrijver het nodig vindt om te verduidelijken uit welke delen een samenstelling bestaat, mag hij een koppelteken gebruiken. Dit is optioneel.

Voorwaarden voor een koppelteken om de structuur te verduidelijken

In samenstellingen waarbij het voor de lezer onduidelijk kan zijn uit welke delen de samenstelling bestaat, mag een koppelteken worden gebruikt. Dit is echter niet verplicht. In het eerste voorbeeld uit de tabel staat een koppelteken tussen homepage en aanvraag om te verduidelijken dat het eerste deel van de samenstelling afkomstig is uit het Engels en het tweede deel uit het Nederlands.

Het woord zij-uitgang was bij regel 8 een voorbeeld van een samenstelling waarin geen klinkerbotsing aanwezig is. Daarom is een koppelteken niet verplicht. Omdat er op papier drie klinkers naast elkaar staan, kan het koppelteken verduidelijken wat precies de twee leden van de samenstelling zijn.

Het derde voorbeeld is een samenstelling die bestaat uit vier delen: hoge, druk, glas en slang. Dankzij het koppelteken wordt de structuur van dit woord verduidelijkt.

In het laatste voorbeeld is een koppelteken handig, om de juiste betekenis op te roepen. Als basiswoordenboek aan elkaar staat, dan kan er een boek bedoeld worden waarin basiswoorden staan. Dankzij het koppelteken weten we dat er een woordenboek wordt bedoeld dat niet uitputtend is, maar dat slechts gezien kan worden als een basis.