In de naam van... Smeerwortel

Namen van vooral medicinale planten hebben soms een geschiedenis van duizenden jaren achter zich. Een naam zorgt ervoor dat we weten over welke plant generaties kruidkundigen voor ons schreven, maar de naam zelf zegt ook veel over de gebruikswaarde, de groeiplaats en het uiterlijk van de plant.

Smeerwortel ruwe plant

Smeerwortel / Symphytum officinale een inheemse vaste plant uit de familie van de Ruwbladigen. Aai maar eens over het blad, dan zul je direct voelen dat deze plant ruw bladig is. De smeerwortel zelf heeft zijn naam ook niet gestolen. Het is de zwarte wortel die medicinaal het meest gebruikt word en dan vooral ook als smeersel (zalf), om de gewrichten te smeren en omdat er zoveel smeer (slijmstof) in de plant aanwezig is. Dat de plant smerig zou zijn, gaat mij iets te ver als naamverklaring. Ook de officiële Latijnse naam Symphytum verwijst naar zijn werking op het beenderstelsel ter genezing van botbreuken. Sumphuton betekent samengroeien. Ook in oude kruidenboeken zoals het Antidotarium Nicolai wordt hij Simfitum of Walwortel genoemd. Bij genezing van botbreuken ontstaat er een verdikking op de plaats waar het bot zich herstelt (callusvorming), een soor wal, verhoging dus. Mogelijk vandaar Waelwortel al zou waelen ook van kenteren kunnen komen, of van het Oudhoogduits wallen, wellen is helen, of zelfs waal als poel of plas. Genoeg mogelijkheden dus maar allemaal betekenissen die iets vertellen over de werking of de groeiplaats van de plant..

Smeerwortel zachte plant, slijmstofplant

Een van de oudste geschriften waar de Smeerwortel vernoemd word is de Pseudo-Apuleius (4de eeuw ) en wel onder de naam Confirma, ook hier weer een verwijzing naar vastmaken, bevestigen, confirmeren. Bij Hildegard van Bingen lezen we ‘Consolida’, een naam die nu ook nog wel eens gebruikt word, de Franse naam is Consoude en de Italiaanse Consolida maggiore, van souder, lassen of aan mekaar maken. Ook het Duitse ‘Beinwell’ en het Engelse ‘Boneset’ verwijzen naar zijn genezende werking bij botbreuken.

De naam Waelwortel en vele andere namen vinden we ook bij Dodonaeus, die schrijft in zijn Cruydt-boeck:
'Dit cruyt heet in Griecx Symphyton, ende Symphyton mega. In Latijn Symphytum magnum en Solidago. In die Apoteke Consolida maior. In Hoochduytsch Walwurtz/ Schmerwurtz/ Schwartwurtz/ Schantzwurtz/ Beinwellen. In Neerduytsch Waelwortel. In Franchois Consyre'.

En over de medicinale werking heeft hij zoals gewoonlijk een mooi verhaal in petto:
'Die selve wortele ghestooten heylt ende gheneest alle versche wonden gelijck een plaester daer op gheleyt/ ende es soo seer heylsaem dat zy met eenen huspot oft andere stucken van vleesch ghesoden/ die stucken al tsamen aen een doet wassen'.

Ik heb het nog niet geprobeerd om brokken vlees in een hutsepot terug aan mekaar te laten groeien, maar het is wel een beetje waar, omdat de slijmstoffen in deze plant wel een waterbindend effect kunnen hebben in saus of soep. Veel van die straffe verhalen waren volgens mij toch vooral bedoeld om de werking van de plant beter te onthouden. Dus als geheugensteuntje.

Overzicht andere volksnamen

• Enkele andere Nederlandse volksnamen: Ezelsoor, Heelbeen, Heelwortel, Keelwortel, Schuurwortel, Spekwortel
• Engelse benamingen: Boneset, Bruisewort, Knit Back, Knit Bone, Slippery Root, Black Wort
• Duits: Beinheil, Beinwurz, Eselohrwurzel, Hasenlaub, Soldatenwurz, Wallwurz,
• Frans: Consoude officinale, langue de vache, Herbe à la coupure, Herbe aux charpentiers