In de naam van... Ui en Look

Zeggen de vele namen van de Ui ons iets over de waarde van deze plantenfamilie. Een etymologisch verhaal. De oud-Latijnse naam voor de gewone ui was cepa of caepa. Hieruit zijn een aantal hedendaagse namen voor de Ui ontstaan. Zoals Cebolla in het Spaans en Cipolla in het Italiaans en mogelijk zelfs het Duitse Zwiebel. In het oud duits heette de Ui nog Cibolla, waarvan het in bepaalde streken van Duitsland nog gebruikelijke ‘Bolle’ afkomstig is. Mogelijk is daaruit ook ‘bol’gewas ontstaan, want het geslacht Allium hoort nu eenmaal tot de Lelie-achtigen, een familie van bolgewassen.

In de dagelijkse taal in het oude Rome noemde men de ui ook wel ‘unio’ is de enkele ui, dat ter onderscheiding van de knoflook, die in meerdere teentjes verdeeld is. Het Franse ‘oignon’ en het Engelse ‘onion’ zou daar van afkomstig zijn en natuurlijk ook onze ‘ui’. Ajuin, wat in Vlaanderen het meest gebruikt wordt, is ook ontleent aan ‘unio’, dat via de vierde naamval unionem, in Vlaanderen tot andjoen werd en zo tot ajuin. Een uitgebreid etymologisch verhaal dus.

De naam Look

Knoflook heette bij de Romeinen overigens ‘Allium’, deze term werd pas later als geslachtsnaam voor alle lookgewassen gebruikt. Maar waar komt dan de naam look vandaan. Waarschijnlijk van Germaanse oorsprong, zoals het Duitse Lauch, en Knof-look zou dan van clof-look komen, vanwege de ‘gekloven’ uit verschillende teentjes bestaande bol. De wetenschappelijke naam voor de gewone ui luidt Allium cepa L. en die van knoflook Allium sativum L., dit volgens de binaire naamgeving die door Carl von Linné in 1753 werd ingevoerd. In het geslacht Allium zitten zowat 600 soorten gegroepeerd, waaronder ook enkel andere geneeskrachtige en eetbare soorten, maar ook best wat sierbolletjes.

Daslook

Een redelijk populair wild verwante is Daslook of Allium ursinum. Een look voor de dieren lijkt het wel. In het Nederlands ‘das’ en in het Latijn ‘urs’ van beer, zitten duidelijk dieren verborgen, ook de Duitse naam is Bärenlauch. Of deze dieren daslook aten, weet ik niet. De naam zou eerder verwijzen naar het bos waar deze beesten voorkwamen. Daslook is dan ook een echte bosplant die overal in België waar nog humus en kalkrijke bossen bestaan, massaal kan groeien en vooral in het najaar bij het afsterven van het blad, het hele bos naar look laat ruiken. Zouden das en beer ook een lookgeur hebben, in elk geval toch een beetje lookachtig?

De naam Beer Loock vinden we ook al terug bij Dodonaeus, hij schrijft dat ‘Allium ursinum Beer loock ghenaemt wordt’ . Verder vermeldt hij heel wat andere interessante namen: ‘Dat derde gheslacht wordt gheheeten nu ter tijt in Latijn Allium ursinum. In Hoochduytsch Walt knobloch oder Knoblauch. In Neerduytsch Das Loock. In Franchois Aux d’ours ou Ail d’ours. Dit Loock schijnt wel te wesene dat loock dat Dioscorides Scorodoprassum heet oft als sommighe meynen dat Ampeloprasum.

Scorodoprasum en ampeloprasum

Hier vinden we de merkwaardige naam ‘scorodoprasum’ en ampeloprasum terug, het Griekse scorodon en prasium of prason betekenen weer allebei look-geur en ampelos is wijnstok. Dus Ampeloprasum zou wijn zijn die naar look smaakt, dat zou wel grappig zijn maar men bedoelde hier eerder een look die tussen de wijndruiven groeit. De naam van het inheemse Slangelook is ook nu nog Allium scorodoprasum. Terwijl de wilde kraailook de Latijnse naam draagt van Allium vineale, wat weer wil zeggen ‘ in de wijngaarden groeiend.

Het belang van de hele Ui-familie vooral als voedselbron voor de mens kan niet overschat worden. Probeer je maar eens soep voor te stellen zonder ui of prei. Maar ook op medisch gebied heeft zowel in een ver verleden als in het wetenschappelijk heden de Ui-achtigen mede onze gezondheid en onze geschiedenis bepaald. Als je kijkt naar de immense hoeveelheden knoflook die tijdens de bouw van de pyramiden verbruikt geweest zijn, kan ik me niet anders voorstellen dat look buiten voedsel ook een preventief medicijn moet geweest zijn. Zouden de pyramides er wel geweest zijn zonder al die Alliums? En al wil ik, over duizenden jaren geleden, nog wel wat in vraagtekens schrijven. Vandaag bestaat er, ook wetenschappelijk geen twijfel over, dat knoflook niet alleen voor oude infectieziektes efficiënt geweest is maar juist voor moderne hart en bloedvatkwalen een geweldige hulp kan zijn. En laat ons zeker alle wilde ajuinen, prei en daslooken niet vergeten. Ze zijn in de natuur juist zeer vroeg in het jaar al gezond beschikbaar.

Een bescheiden Engels versje kan dat nog eens naief onderstrepen:
Eat leeks (prei) in Lide (Maart) and Ramsons (Daslook) in May
And all the year after, the Physicians may play.

Mijn vrije vertaling:
Eet prei in Maart en Look in Mei
Dan zijn de dokters verder vrij.