In de naam van... Klaproos

Klaproos, Coquelicot. Ze laat haar roode bloemen, in het golvend gele graan, als brandend heete passie, in gouden wereld staan." Zo bezingt de dichter onze Klaproos, Papaver rhoeas, een van de bekendste akkeronkruiden, die vroeger veel op graanakkers, maar nu vooral langs wegen en op ruigten voorkomt. Prachtig schitteren de rode bloemen tussen het gele graan. Symfonie in rood, geel en soms in het blauw met de Korenbloem erbij. Wij staan er niet meer bij stil, dat de Klaproos oorspronkelijk bij ons geen inheemse plant was. En toch is ze, vermoedelijk, uit de Kaukasische steppen tot ons gekomen, waarschijnlijk gedijt ze al op onze velden sinds er landbouw beoefend word.

Klaproos, een oude bekende

Dat de Klaproos al vroeg bij de mensen bekend was, blijkt uit het feit, dat men reeds in oud-Egyptische graven van ongeveer 3000 jaren geleden de bloemen van deze plant heeft gevonden. Zo ontdekte men ze in een bloemenkrans van een Egyptische prinses uit de 22ste dynastie (945—745 v, Chr.). De Griekse plantkundige, Theophrastus (372—287 v. Chr.). beschreef de Klaproos onder de naam Rhoias in zijn werk „Historia plantarum". De bloemknoppen werden volgens hem als toespijs gegeten.

Geneeskrachtige geschiedenis

Overigens gold de plant ook reeds van oudsher als geneeskrachtig. Bij de Romeinsen schrijver Plinius (1ste eeuw na Chr,) heette de Klaproos, Papaver erraticum of wilde Papaver. Toen werd zij vooral tegen neusbloedingen en bloedspuwing gebruikt, men meende, volgens de leer der signaturen of tekenen, uit de rode bloemen te kunnen afleiden, dat de natuur deze plant als een middel tegen bloedingen aanwees. In de oude kruidenboeken gold ze ook als een slaapmiddel. „Vijf oft ses bollekens van Clapperroosen met wijn ghesoden ende ghedroncken verwecken tot slapen", aldus schrijft Dodonaeus in zijn kruidenboek (1554). Voorheen waren de bloembladeren zelfs in gebruik als kankermiddel en ook bij oogaandoeningen, vandaar de oude volksnamen Kankerbloem en Zere Ogenbloem.

Klaproosverhalen

De volksnaam Spokebloem wijst op het oude bijgeloof, dat: „als men met zulk een bloem in den mond komt te vallen, men het zal besterven". Een sage vertelt, dat de Klaproos zo fier was over haar schoonheid, dat het God mishaagde en Hij toeliet, dat de duivel ze met zijn zwarte vingers aanraakte. Die aanraking is nu nog te zien aan de zwarte vlek in het binnenste van de bloemkroon. In het departement Haute-Marne heet de Klaproos in de volksmond Bouquet du diable of Duivelsboeket, omdat men meende, dat de duivel er zijn kransen van vlocht. In Wales draagt zij nog de volksnaam Llygad y cythraul, d.i. Duivelsoog. De bloemen zijn als grote gloeiende oogen, die tussen het koren glinsteren en met de vuurrode ogen van de duivel vergeleken worden. Naar het klappend geluid, dat kinderen met de bloemblaadjes kunnen maken (door een bloemblad op een door duim en wijsvinger gevormde ring te leggen en er dan hard op te slaan) draagt onze plant de naam Klaproos. Ook de Duitse naam is Klatschrose.

Reeds de Duitse arts Leonhard Fuchs (1501—1566) schreef in zijn kruidenboek daarover: Die Kinder haben ihr Kurzweil mit den Blumen, indem sie mit den Blattern Schnallen in der Hand oder Stirn machen". In enkele landen werden de soms in menigte tussen het koren voorkomende Klaprozen met een vuur, zelfs met het hellevuur vergeleken, vandaar b.v. de Duitsche volksnaam Feuerblume en het Fransce Herbe d'Enfer (Hellekruid). Ook wordt wel aan de gelijkenis met een hanekam gedacht, dit blijkt ook uit het Engelse Cocks-comb en het Franse Coquelicot.

In de apothekersboeken

Uit de verse bloembladeren wordt de Klaprozensiroop, Sirupus Rhoeados, bereid, die in de apotheek werd gebruikt om drankjes wat kleur of smaak te geven. De gedroogde bloembladeren vormen o.a. een bestanddeel van de Species pectorales of Borstkruiden, een volksmiddel bij hoest. Genoemde siroop wordt in de geneeskunde ook tegen borst- en keelaandoeningen gebruikt. De werking van de bloembladeren als hoestmiddel kan farmacologisch door het slijmgehalte en mogelijk de kalmerende opiumachtige stoffen verklaard worden. In de volksgeneeskunde dienen de bloembladeren van de Klaproos als pijnstillend en prikkelverminderend middel bij hoest, keelpijn en longaandoeningen. Vroeger werden zij ook gebruikt ter bereiding van de echte Klaproos-borstulevellen.

Papaver rhoeas, papaver argemone: vlug afvallende bloem

De geslachtsnaam Papaver moet afkomstig zijn van het Keltische papapap, omdat in de pap vroeger het zaad van de slaapbol, zou gebruikt geweest zijn om kinderen 's nachts rustig te houden. De soortnaam Rhoeas wordt in verband gebracht met het Grieksche rhyas, afvallend en rheein, vlieten, vanwege het spoedig afvallen der bloembladeren. Maar mogelijk is de naam afkomstig zijn van het Griekse rhodeos, rood, naar de rode kleur van de bloemen.

Over een andere soort, de Ruige Klaproos, Papaver argemone, valt nog te zeggen, dat de naam Argemone waarschijnlijk komt van het Griekse argemos, een witte vlek op het oog, een kwaal waartegen de plant vroeger gebruikt werd. De ruige Klaproos, die vooral op zandig bouwland voorkomt, vandaar de Duitse naam Sand-Mohn, word zo genoemd omdat haar ruige zaaddoos, met wijd uitstaande scherpe borsteltjes is bezet. Al moet je goeie ogen of een loupe hebben om dat zien.

Een overvloed van volkse namen uit het verleden

• Namen met boed omwille van de rode kleur: bloedzuiger, bloedpater, maar ook haantje, koekeloerehaan (vorm en kleur van de bloem), kolebrander, kolebloem en kollebloem (rode gloed van brandende kolen) en zelfs klapbakkes (de bloem verklapt, verklikt zich door zijn felle kleur).
• Namen verwijzend naar het melksap: Koornheul, Rode heul, waarschijnlijk van oleum, olie.
• Namen in verband met de zaaddozen: Maankop, Mannekop, Slaapbol en mogelijk ook Kollebloem (kolle zou haarloze schedel betekenen).