In de naam van... koninginnekruid

Een plant met blauw bloed. Het koninginnekruid, ook wel bekend onder de naam leverkruid. Geen zeldzame plant, want overdadig groeiend langs voedselrijke beekjes overal ten lande. Ook geen plant die we nog veel gebruiken, maar wel een vaste plant met een oude reputatie. Dus toch de moeite waard. De oorsprong van de naam van deze plant moeten we in Duitsland zoeken. En dan stuiten we al gelijk op een merkwaardige vergissing. Want het koninginnekruid blijkt niets met een koningin van doen te hebben, maar meer met een keizerin. Om precies te zijn keizerin Cunegonda, de echtgenote van Hendrik de Heilige. Omdat zij een klooster stichtte werd zij na haar dood, zo omstreeks 1030, heilig verklaard. Dat kon blijkbaar niet verhinderen dat taalbarbaren Cunegonda, Kunigunde verbasterden tot 'Königin', dat wij weer braaf in koningin vertaalden. In de apothekersboeken werd het Herba Sanctae Kunigundae genoemd.

Mithridates Eupator

Toch heeft het koninginnekruid wel degelijk iets vorstelijk. Zijn wetenschappelijke naam is namelijk afgeleid van de naam van een koning Mithridates Eupator die zo'n 100 jaar voor Christus regeerde over Pontus, een koninkrijk in Klein-Azië. Hij lag regelmatig in de clinch met de Romeinen, maar had ook vele vijanden in zijn eigen rijk. En die vijanden bedienden zich veelal van allerlei giftige drankjes en poedertjes om van Eupator af te komen. Derhalve verdeelde deze vorst zijn kostbare tijd tussen het bestrijden van Romeinse legioenen en het bestuderen van kruiden. Dat die studie diepgaand genoemd mag worden, blijkt wel uit het gegeven dat hij allerlei giftige drankjes niet aan slaven voorzette, maar zelf opdronk. Denk nu niet dat deze Eupator een verlicht despoot was, die de leuze 'vrijheid, gelijkheid, broederschap' hoog in het vaandel had staan en daarom zijn slaven menslievend behandelde. Nee, op deze manier hoopte hij immuun te worden tegen allerlei giftige stoffen. En het hielp. Want op een gegeven ogenblik geraakte de koning in conflict met oa zijn zoon, waardoor onder diens leiding een grote opstand uitbrak. Eupator probeerde zichzelf dan van het leven te beroven. Wat hem niet lukte, zelfs niet met de zwaarste vergiften. Uiteindelijk vroeg hij een van zijn lijfwachten, hem dan maar uit zijn lijden te verlossen. Voor het zwaard bleek de vorst niet immuun.

Mithridaticum, het anti-gifmddel

Mithridates Eupator had ontdekt dat het koninginnekruid een werkzaam anti-gifmiddel bevatte. Vandaar dat hij deze plant op grote schaal liet verbouwen. Het beroemdste antigifmiddel uit onze geschiedenis wordt ten andere nog altijd ‘mithridaticum of mithridatum’ genoemd, al was het koninginnekruid daar zeer waarschijnlijk geen belangrijk bestanddeel van.

Latere kruidkundigen gebruikten aftreksels van de bloemen en de bladeren als middel tegen hysterie, lever-, milt- en galblaasontstekingen. In grotere hoeveelheden werkte het als een braakmiddel. Het meest bekend was de plant als levermiddel, vandaar leverkruid. Dit is ook een vorm van signatuurleer, de bloemen hebben namelijk de kleur van de lever en met nog maar fantasie ook de vorm van een lever. We gebruiken de Eupatorium nu nauwelijks nog, ook al omdat er, o vreemd lot, leverbeschadigende pyrrozilidine-alcaloïden in ontdekt zijn. Aan de andere kant, leverdrainerende planten gebruiken als antigifmiddel lijkt mij de logica zelf, onze Mariadistel is daar een mooi voorbeeld van.

De soortnaam is ‘cannabinum’ en dat is afkomstig van Cannabis, spijtig genoeg verwijst het alleen maar naar de gelijkaardige vorm van het blad en niet naar een hallucinerende werking. Een oude Duitse naam is ook ‘Wasserhanf’ dus waterhennep, omdat hij vooral op vochtige plaatsen groeit.

Andere namen

In Vlaanderen werd koninginnekruid vroeger ook wel 'draadjesbloem' genoemd. De bloemen hebben namelijk lange stempels, die - als ze rijp zijn - plat liggen, zodat ze gemakkelijk bestoven kunnen worden door de meeldraden van een van de vele andere rode bloempjes.

Ook de naam Boeltjeskruid, bij Dodonaeus Boelkenscruydt, spreekt tot de verbeelding. Boelen, boeleren zou zo iets betekenen als vrijen, de plant werd vroeger als minnedrank gebruikt. Rond 1500 spreken Gesner en Brunswijck over Mannskraft en ook Mannsliebe wijst in dezelfde richting. Vroeger mengden de vrouwen de jonge blaadjes door de sla om die als liefdesmiddel te gebruiken. Alhoewel de echte sla juist als anafrodisiacum bekend was.

Weer genoeg interessante maar ook verwarrende informatie om nog wat verder over te fantaseren of om over na te denken.