Het kinderboek door de jaren heen (tot 1900)

Dit artikel geeft kort een overzicht van de soorten kinderboeken van de middeleeuwen tot begin twintigste eeuw. We kijken welke functies een kinderboek vervulde in de maatschappij en welke pedagogische visie zij vertegenwoordigde.

Middeleeuwen

In deze periode liep het lezen nog uitsluitend via de scholen. De boekjes leerden schrijven en lezen, maar ook zedenspiegels die goede manieren bijbrachten en de ridderromans als voorbeelden van ridder idealen. Mondelinge overlevering bleef echter belangrijker dan de boekjes. Niet veel mensen konden namelijk al lezen en onderwijs was niet voor iedereen weggelegd. De volkssprookjes vonden ook hun oorsprong in deze periode. Mensen trokken rond en vertelden elkaar verhalen, het bijgeloof was in die tijd groot. Veel sprookjes bevatten elementen uit deze tijd zoals de ridders en de ambachtslui.

Vijftiende en zestiende eeuw

Omstreeks 1470 werd de boekdrukkunst uitgevonden. Er kwamen meer schoolboeken, vooral de anonieme ABC boekjes deden het goed. Ze waren bedoeld om te leren lezen. Er verschenen uitgaven van Van den vos Reynarde in de scholen. De fabels van Esopet(Aesopus) waren als moraliserend genre erg populair. In die tijd waren schrijvers van mening dat een boek voor kinderen vooral een les moest leren en dat de pijnlijke dingen des levens best aan bod mochten komen. Op seks en op geweld lag geen enkel taboe. Kinderen en volwassenen leefden in een kamer en voor hen bleef dus niets verborgen. Na het Concille van Trente (1545-1563) nam het aantal godsdienstige boeken een vlucht. De katholieke kerk wilde hiermee proberen de ketterse invloeden te bestrijden.

Zeventiende eeuw

De schoolboekjes en religieuze boekjes bleven populair. Wel kreeg de lectuur een plaats binnen het burgergezin. Deze vormde nu een aparte afgesloten groep binnen een huis. Kinderprenten werden ook populair. Erg populair waren de prenten die Luilekkerland of de Verkeerde Wereld afbeelden. Gruwelijke verhalen waren heel gewoon in een tijd waar oorlogen, plunderingen, cholera, hongersnood en fanatieke geloofsvervolging aan de orde van de dag was. Misdadigers werden in het openbaar bestraft. Het was de dagelijkse realiteit voor kinderen.

Achttiende eeuw

De moraal kwam in de verhalen duidelijker op de voorgrond door de vernieuwde ideeën over opvoeding in die tijd.
De snelle opkomst van de burgerij vanaf de zeventiende eeuw was van groot belang voor de ontwikkeling van het kinderboek.
Het wereldbeeld was gebaseerd op handel en geld. Kinderen konden een langere opleiding genieten, en er kwam meer aandacht voor hun opvoeding op school en thuis. Van Alphens regel: Mijn speelen is leeren, mijn leeren is speelen is kenmerkend voor de revolutionaire nieuwe opvoedkundige denkbeelden in die tijd. Jan-Jaques Rousseau stond aan de basis van dit denkbeeld. Hij benaderde het kind niet langer als een kleine volwassene en heeft het kind een eigen persoonlijkheid, die verschilt van volwassenen. Een kind was van nature goed. Een volwassene moest een kind niet te snel willen opvoeden.

Het enige juiste boek voor de jeugd was volgens hem: Robinson Crusoe. In dit boek leert het kind om zichzelf en andere dingen te ontdekken. Als het kind vijftien jaar is, is het volwassen en kan de morele opvoeding beginnen. Voor de filosoof Locke is een kind bij de geboorte een onbeschreven blad. De zedelijke opvoeding is het belangrijkste. Deze moet gebaseerd zijn op overreding en eergevoel. De verlichting is ongetwijfeld de belangrijkste pedagogische stroming in de achttiende eeuw. Typerend zijn: 'leren is spelen' en 'kennis is deugd.' Via spel verkent het kind de wereld. Het leert het best uit zijn eigen omgeving. De leefpatronen van kinderen en volwassenen was gescheiden. Voor het kind was spel, onmondigheid en verzorgd worden het belangrijkste. Fantasie werd verdrongen, de rede werd het belangrijkste. Sprookjes werden verboden, maar de gedichtjes en verhalen met een moraal zag men als een ideaal opvoedingsmiddel.

Negentiende eeuw

De invloed van Van Alphen was in het begin nog allesoverheersend. Kinderen moesten flinke, deugdzame en wijze kinderen worden. Het gedichtje De brave Hendrik van Nicolas Anslijn uit 1810 is het toonbeeld van hoe een kind volgens de toen heersende normen zich moest gedragen. Na de onafhankelijkheid in Vlaanderen werd het kinderboek sterk nationalistisch.

De katholieke kerk in Vlaanderen zag er streng op toe dat de jeugd een godsdienstige opvoeding kreeg. Na 1840 kwam er een reactie tegen het saaie brave burgerlijke gedoe van De brave Hendrik. De personages werden meer speels en meer ''kinderlijker.'' Ze hadden goede en slechte eigenschappen. Een voorloper op dit gebied was Jan Gouverneur. Hij portretteerde kinderen meer zoals ze echt waren, en niet zoals ze hoorden te zijn. Vermaak werd belangrijker en dus hechtte men meer waarde aan plaatjes in kinderboeken. Veel populaire volksschrijvers gingen voor kinderen schrijven. Het lied werd populairder en had als doel om vaderlandsliefde bij te brengen. De romantiek werd duidelijk merkbaar in de verhalen waarin kinderen als engeltjes werden neergezet. Deze boeken hadden vaak een erg gevoelige toon.Het aantal informatieve boeken nam toe, met een stijging na 1870. De feitenkennis werd belangrijk in een wereld die sterk industrialiseerde. Kinderen moesten steeds meer leren.

Overgang naar de Twintigste eeuw

Na 1870 tot ongeveer de eeuwwisseling deed zich een nieuwe grote ontwikkeling voor in het kinderboek. Het kind moest zo lang mogelijk kind blijven. Opvoedkundigen gingen de omgang van kinderen met volwassenen slecht vinden. Het kind werd apart gezet en verheerlijkt, het kreeg zijn eigen speelgoed, zijn eigen kamer( als het betaalbaar was), en eigen kleren. De eerste jeugdverenigingen werden ook in deze tijd opgericht. De Nieuwe schoolbeweging ontstond als een nieuwe pedagogische stroming. Haar ideeën waren gebaseerd op die van de Zweedse Ellen Key. Zij geloofde in de natuurlijke goedheid van het kind. Het kind dient ruimte te krijgen om zijn natuur te volgen. Deze beweging wordt ook wel ' Vom Kinde aus'' genoemd. De nieuwe ideologie werd in Nederland door Jan Ligthart en Theo Thijssen aangehangen. Zelfwerkzaamheid was belangrijks en kennis kwam weer minder aanbod. Voor het eerst groeide er een wetenschappelijke gefundeerde psychologie van het kind. Door de toenemende alfabetisering nam ook het aantal kinderboeken toe. De opvoedende waarde werd niet in twijfel getrokken door de nieuwe auteurs, maar de lessen waren minder sterk op de voorgrond. In deze periode kwam ook Dik Trom op de markt. Geen engeltje zoals de meeste kleine kinderen uit de boeken van die tijd, maar een kwajongen met een goed hart. Aan het eind nam de moraal toch weer toe in het kinderboek en de auteurs schoven vooral sociale deugden naar voren. Meer dan vroeger werd aandacht besteed aan de gevoelens van het kind.

Tot zover dit overzicht van kinderboeken vanaf de middeleeuwen tot de twintigste eeuw.