Elfriede Jelinek, Oostenrijkse Nobelprijswinnares

Toen Jelinek in 2004 de Nobelprijs voor Literatuur won, was dat een grote verrassing voor veel mensen. De Oostenrijkse is een fel van leer trekkende auteur, die in haar eigen land vaak veel te verduren had omdat ze het nazi-verleden van Oostenrijk niet met de mantel der liefde wilde bedekken.

Muziek

Jelinek werd geboren op 20 october 1946 in Steiermark, Oostenrijk, maar het gezin verhuisde al snel naar Wenen, waar Jelinek opgroeide. Jelineks moeder was van gemengd Roemeens-Duitse afkomst en katholiek. Haar vader was afkomstig uit Tsjechoslowakije en van joodse afkomst. Hij had de oorlog overleefd omdat hij als scheikundige bijzonder werk deed. Als kind bleek Jelinek zeer begaafd te zijn op muzikaal gebied. Haar dagen waren gevuld met muzieklessen in orgel, fluit en viool en met balletlessen. Als tiener al ging ze al naar het Weense Conservatorium. Op haar achtiende zou ze afstuderen op het Conservatorium, maar ze kreeg last van een zenuwinzinking.

Literaire Ster

Dit was het moment dat Jelinek zich voor schrijven begon te interesseren. En ze begon aan de Universiteit van Wenen colleges te volgen in theater en kunstgeschiedenis. In 1967 verscheen haar eerste gedichtenbundel Lisas Schatten (Lisa’s Schaduw), wat haar meteen als literaire ster bekend deed worden.

Controverse

Uiteindelijk deed Jelinek examen aan het Conservatorium en ging door Europa reizen. Ze was begonnen met het schrijven van haar eerste roman Wir sinds Lockvogel, Baby. Het boek was een succes in West-Europa, het was een soort van literaire realisatie van pop-art. Een nieuwe roman volgde en daarna schreef Jelinek een toneelstuk. Het toneelstuk wordt gekenmerkt door de interesse van de schrijfster in het feminisme en het marxisme. Hierna schreef Jelinek nog meer toneelstukken, maar ondanks het succes dat ze had, was er ook grote kritiek. Jelinek stak haar kritiek op het verleden van Oostenrijk niet onder stoelen of banken en niet iedereen was daar gelukkig mee. Ondanks de controverse waar ze steeds het middelpunt van was kreeg ze in 1986 de belangrijke Duitse Heinrich Böll prijs.

The Piano Teacher

In 1983 bereikte Jelinek ook het publiek buiten de Duits-sprekende wereld, toen haar boek Die Klavierspielerin vertaald werd in het Engels en vervolgens succesvol verfilmd (The Piano Teacher). De kritieken waren niet altijd positief, het verhaal is tamelijk schokkend en vertelt over een sadomasochistische relatie, bovendien komen er scenes van zelfmutilatie in voor.

Nazi-Verleden

In 1986 werd ook Kurt Waldheim tot president van Oostenrijk gekozen (die er van verdacht werd een nazi-verleden te hebben) en Jelinek werd een van zijn grootste critici. De kritiek op haar werk groeide en in 1998 werd een toneelstuk van haar zelfs verboden vanwege de kritiek die het uitte op het Oostenrijkse oorlogsverleden. Haar reactie was alleen dat ze nog feller tekeer ging. Toen Jörg Haider en zijn Vrijheidspartij in 2000 mee deden aan de verkiezingen was Jelinek opnieuw geschokt. Haider was iemand die haar werk sterk bekritiseerde en het zelfs als ‘entartet’ had omschreven, een term die door de nazi’s gebruikt werd voor moderne kunst die niet in hun straatje paste.

Prijzen

In 2002 kreeg Jelinek de Heinrich Heine prijs en twee jaar later volgde de Nobelprijs voor Literatuur. Jelinek verscheen niet op de uitreiking als gevolg van haar augorafobie (pleinvrees). Sommige critici waren verrast door een winnaar die nauwelijks buiten haar eigen taalgebied bekend was, maar de Academie sprak haar bewondering uit voor de muzikale taal die ze gebruikt om de absurdheid van de maatschappij aan het licht te brengen.

Abu Ghraib

Het werk van Jelinek is in drie fasen te verdelen. Aanvankelijk ageerde ze vooral tegen het kapitalisme en de consumptiemaatschappij die daar mee samenhangt. Vervolgens gaat het feminisme een belangrijke rol spelen en verzet ze zich tegen de patriarchale samenleving. Sinds het einde van de jaren tachtig heeft ze zich vooral beziggehouden met het fascistische verleden en het anti-semitisme van Oostenrijk en Duitsland. Met het ouder worden wordt Jelinek niet minder fel, zoals vele andere schrijvers. Ze blijft zich in haar werk bezighouden met misstanden in de moderne samenleving. Ook na de Nobelprijs ging ze daarmee door. In het toneelstuk ‘Bambiland’ bijvoorbeeld, waarin ze de praktijken in de Abu Ghraib gevangenis aanklaagt. Daarnaast blijft ze een felle feministe, die vindt dat de gelijkheid tussen mannen en vrouwen nog ver te zoeken is.