't Manco: 350 pagina's zonder e

Impossible is nothing. Deze slogan van de sportartikelenfabrikant moet Guido van de Wiel in zijn hoofd hebben gehad toen hij begon met de vertaling van La Disparition. Deze Franse roman van Georges Perec bevat geen enkele e, behalve de auteursnaam. Hoewel het boek lange tijd als onvertaalbaar werd beschouwd, kwamen er toch een Duitse en Engelse versie. En in 2009 kwam ook een Nederlandse vertaling uit: 't Manco. Vertaler Van de Wiel vertelt uitgebreid over zijn problemen en overwinningen.

• La Disparition
• De vertaling
• Samenvatting

La Disparition

Georges Perec publiceerde La Disparition in 1969. De roman is een lipogram - een beperkende schrijfvorm waarbij een letter wordt weggelaten. Zoals Van de Wiel aangeeft is dit voor een vertaler dubbel moeilijk: "De vertaler moet plotseling niet alleen een letter - de meest voorkomende nota bene - vermijden, maar hij moet zich ook nog eens zo goed mogelijk aan een inhoud houden die al vastligt."

Perec maakte deel uit van de literaire groep OuLiPo, Ouvroir Littérature Potentielle, die met name geïnteresseerd waren in het opzoeken van de grenzen van taal. In plaats van focussen op wat niet kan met zelfopgelegde beperkingen, ging het erom het volledige potentieel van de taal te gebruiken. In geval van een e-loze roman, betekent dit dat de schrijver zich dichterlijke vrijheden toelaat. Zo wordt het Engelse 'l'ivingroom' gebruikt om het lidwoord le te vermijden, bedenkt hij zijn eigen uitdrukkingen en spelt hij 'folklorique' als 'folklorain'. Ook verdraait Perec de Franse grammatica door soms bijvoeglijke voor zelfstandige naamwoorden te plaatsen.

Hoewel critici en vertalers soms menen dat het boek een ontastbaar kunststuk is, dacht Perec daar zelf anders over. Hij zag vertalingen van La Disparition graag; hij vroeg zijn vriend Eugen Hemle om een Duitse vertaling te maken. Van de Wiel kan zeker zijn dat Perec met een glimlach op hem neerkijkt.

De vertaling

Guido van de Wiel is geen kenner van het Frans en geen vertaler, maar een communicatieadviseur en denker in mogelijkheden. Hij geeft ruiterlijk toe dat zijn Frans helemaal niet zo goed is, maar dat de vertaling van een e-loos boek pas kan lukken als men niet meer in problemen denkt. Van de Wiel meent dat de gedachte ook elders te gebruiken is: "Het weghalen van iets schijnbaar cruciaals in een productieproces, in een product of in een dienst, om daarna het proces, product of dienst opnieuw vorm te geven, blijkt een hele krachtige methodiek om innovaties uit te lokken." Gedurende tien jaar heeft hij, naast zijn andere werk, aan de vertaling gewerkt.

Een boek over codes

Van de Wiel hoorde voor het eerst over La Disparition via het boek Code waarin Simon Singh uitlegt hoe je letterfrequenties kan gebruiken om talige codes te breken. Hij haalt Perecs roman aan als een voorbeeld waarbij dat spaak loopt: de meest voorkomende letter is immers weggelaten. Singh ondersteunde zijn verhaal met een pagina uit de Engelse vertaling. Dit inspireerde Van de Wiel om een poging te doen tot vertaling. Na een aantal hoofdstukken vertaald te hebben, besloot hij contact op te nemen met De Arbeiderpers, de uitgever van andere boeken van Perec. Daar waren ze wel verbaasd dat ineens iemand met een vertaling op de proppen kwam.

Oplossingen

Maar hoe doe je dat dan? Een boek vertalen zonder e? Van de Wiel: "Uitgangspunt blijft dat de tekst goed leesbaar moet blijven. Ik ben vrij intuïtief begonnen. Geen hermetische lijsten (van woorden zonder e) op voorhand, maar vrij associërend." Na verloop van tijd ontdekte hij vanzelf meer over de Nederlandse taal. Zo kun je bijzinnen niet met 'om' beginnen, omdat dan onvermijdelijk ook 'te' moet volgen. Verbanden tussen zinnen werden gelegd met 'ofschoon', 'waardoor', 'zodat', 'want' en 'omdat', terwijl voor ontkenningen 'op x of y na', 'noch x noch y', 'nooit' of 'niks' toepasbaar waren. Meervouden zijn ook te maken met een -s. Heel slim gebruikte hij voor groepen personen 'volk', 'lui' of ''n aantal', want dan heeft het werkwoord geen -en, maar -t. Verkleinwoorden zijn niet mogelijk in het Nederlands, maar wel via latinismen, germanismen, anglicismen of dialect; Van de Wiel gebruikte bijvoorbeeld homunculus voor mannetje. De lidwoorden 'het' en 'een' zijn vervangen door 't en 'n, maar 'de' moest volledig vertrekken. Een oplossing is om dan namen te gebruiken, dus 'non Usula' in plaats van 'de non'. De apostrofs lezen in het begin wel lastig, dus Van de Wiel gebruikt ze zo min mogelijk.

Vrijheid op de vierkante meter

Een groter probleem vormden de infinitieven; vrijwel alle werkwoorden eindigen op -en in het Nederlands. Van de Wiel legt geanimeerd de oplossing uit: uitbreidingen op de paar e-loze infinitieven als gaan, slaan en staan. Bijvoorbeeld slaan leverde onder meer op: ''n raar figuur slaan', 'zijn vuist op zijn hoofd slaan', 'zich voor 't hoofd slaan', 'zijn slag slaan', ''n munt slaan', 'alarm slaan', 'acht op 'n man slaan', ''n brug slaan' en ''n kruis slaan'. "Dit is wat ik vrijheid op de vierkante meter noem: de vrijheid die ontstaat, juist door jezelf te beperken. Door duidelijke en nauwe kaders te stellen wordt een mens pas echt creatief. Het is niet voor niets dat juist in de ruimtevaart waar er een beperking van ruimte, gewicht en plaats is, in de loop der jaren zo'n 30.000 uitvindingen en innovaties zijn ontstaan."

Kicken

Toch waren sommige zaken zo lastig te vertalen dat Van de Wiel er lange tijd over na heeft moeten denken. Hoe vertaal je 'il a faim' zonder e? 'Hij heeft honger' mag niet, net als 'hij heeft trek' of 'zin in eten'. 'Hij lust wat' is beter, maar dekt de lading onvoldoende. "Toen ik uiteindelijk op 'zijn maag knort' uitkwam was dat kicken." Ook lange, e-loze woorden maakten zijn dag goed: anti-autoinbraakapparatuur of basilicumroomsaus vol rosmarijn. Een ander mooi moment was een geslaagde vertaling van de uitdrukking 'Tout allait à vau l'iau' (eigenlijk aller à vau l’eau) ofwel naar de haaien gaan in een woordspeling over vissen. Met 'hij vangt bot' slaagde Van de Wiel erin om zowel e-loos te blijven als de woordspeling intact te laten.

Symbolische lagen

Via de beperking van het schrijven zonder e ontdekte Van de Wiel een onvermoede schatkamer aan gezegden in de Nederlandse taal. Men kan het armoede noemen dat een gezegde meerdere betekenissen heeft, of juist rijkdom. Na verloop van tijd werd het steeds makkelijker om e-loos te schrijven en kwamen de hindernissen uit andere hoek: "Het was belangrijker en in sommige gevallen lastiger om alle symbolische lagen mee te vertalen." Perec speelt met woorden, bijvoorbeeld de naam Onassis die hij schrijft als Onassinq. Wat was de reden dat de naam van de beroemde scheepsmagnaat zo gespeld werd? Volgens Van de Wiel was het een verwijzing naar de ontbrekende e: Onassis klinkt als 'on a six' (men heeft er zes) als in de zes klinkers van het alfabet. Onassinq is dan dus 'on a cinq' (men heeft er vijf). Hoe kun je deze symboliek in het Nederlands weergeven? Van de Wiel koos voor 'Woris Day'. Doris Day klinkt enigszins als 'daar is de e' terwijl de variant de vraag stelt 'waar is de e?'. Hoewel de persoon daarmee totaal verandert, blijft wel de gedachte aan een rijk, glamoureus persoon aanwezig. In een scène over een diamant is dat gewenst.

Ontbrekende schakel

Van de Wiel heeft voor de vertaling hulp gehad van een moedertaalspreker Frans en ook de Duitse en Engelse versies bekeken. Zo voorkwam hij bijvoorbeeld dat Scotch vertaald werd als whisky terwijl er plakband (scotch tape) mee bedoeld werd. Tijdens het vertaalwerk kwamen ook filosofische gedachten opborrelen: "Wat als – in navolging van Perecs verhaal – de Nederlandse taal ooit een zesde zelfstandige klinker zou zijn kwijtgeraakt… Is het niet zo dat taal sowieso gemankeerd is?" Schrijvers, dichters en andere taalkunstenaars proberen al eeuwenlang leven en liefde in woorden te vangen. Misschien ontbreekt het ook ons aan een klinker en is dat de reden dat het niet lukt. Van de Wiel: "Die ontbrekende schakel waarmee we stilte zouden kunnen duiden zonder de stilte te verbreken. Wat zou taal met een zesde zelfstandige klinker een rijkdom aan mogelijkheden geven in dit leven!"

De wedergekeerden

Hoe gaat het nu verder? Onlangs kwam er een Frans boek uit van één zin met 150.000 woorden, maar dat ziet Van de Wiel niet zitten: "Ik heb wel ideeën om het monovocalistische boek Les revenentes dat Perec na La Disparition geschreven heeft, te gaan vertalen. De titel heb ik al: De wedergekeerden, verwijzend naar de terugkeer van alle e's." Perec schreef het boek met de e als enige klinker drie jaar na het boek zonder e. Ook voor Van de Wiel zou dit een logische reactie zijn: "Het is namelijk zo dat al de e-woorden mij sinds deze vertaling zo in het oog springen en dat ze me ergens ook zijn gaan dwarszitten. Het woord 'hemeltergend' kan ik niet anders meer lezen dan als prachtig, puur e-woord. Alsof al die letters e, al die woorden die de letter e in zich dragen alsnog een plek moeten krijgen, alsof zij toch uit mijn hoofd moeten."

Samenvatting

Hoofdpersoon Anton Vocal ontbreekt het aan iets (de letter e), maar hij weet niet wat het is. Doktoren kunnen niets vinden, want ook zij zitten in de e-loze wereld. Anton beschrijft zijn gemis en na hoofdstuk 4 is hij verdwenen. Hoofdstuk 5 als begin van deel II ontbreekt, want dat verwijst naar de ontbrekende vijfde letter en de tweede medeklinker van het alfabet. Na de witte pagina die hoofdstuk 5 voorstelt, gaat het verhaal verder met andere personen. In een dierentuin bespreken ze een kaart van Anton en gaan naar het landhuis van Olga. Het verhaal wordt nu een detective waarbij het groepje erachter proberen te komen wat er aan de hand is. Na een tijdje ontdekken ze dat ze familie zijn van elkaar en dat er een vloek op hen rust. Iedereen die het ontbreken van de e doorkrijgt, sterft onherroepelijk. De politie onderzoekt de zaak, maar een van hen blijkt een handlanger te zijn van Baardmans, die de wraak op de familie heeft losgelaten. Baardmans is een verwijzing naar Perec zelf.

't Manco is uitgekomen bij de Arbeiderspers en te koop voor 34,95 (ingebonden versie).

Lees verder

• Tien stijlfiguren