Het lipogram: de kunst van het weglaten

Een lipogram is een tekst waarbij de auteur bewust een of meerdere letters van het alfabet totaal niet gebruikt. U en ik kunnen dat ook. Een acht-regelig gedicht componeren zonder de Q of de X bijvoorbeeld. Het wordt pas lastig als de niet gebruikte letter de A of de O is, of zelfs de E. En nog lastiger als de geschreven tekst langer wordt, tot een roman aan toe. Sommige schrijvers hebben het weglaten - tot kunst verheven. Al is het verschil met gekunsteld soms niet groot.

Kunst of aanstellerij

De meningen zijn verdeeld. Is het schrijven van een lipogram - het woord is afgeleid van het Griekse leipein, ‘achterlaten’ - nu een bijzondere prestatie, of is het aanstellerij? Feit is dat het niet nodig is om een bepaalde letter (of letters) van het alfabet niet te gebruiken, het is een zelf opgelegde beperking. Tegelijkertijd vergt het op z’n minst veel taalkennis en creativiteit. Schrijf maar eens een zin zonder E. Of met alleen de A of de O als klinker. Nadeel is natuurlijk dat het een omweg is van wat iemand eigenlijk wil zeggen. Grote kans dat de zinnen daardoor gekunsteld overkomen.

Oude meesters

Een paar van de grootste inspanningen op het gebied van het weglaten van letters werden lang geleden geleverd. Rond 200 na Christus schreef Nestor van Laranda zijn Ilyas, de Griekse laat-antieke dichter Triphiodore volgde met zijn Odyssey. Deze grote werken (24-delig) lieten per boekdeel een volgende letter van het Griekse alfabet weg. In boek 1 was dat alpha, in boek 2 beta, et cetera, tot alle 24 van het Griekse letters één keer ontbraken. Dat deed de Fransman Peter de Riga, die als kantoorklerk werkte in de kathedraal van Reims, in de Middeleeuwen nog eens bescheiden over met een samenvatting in het Latijn van de Bijbel. In elk van zijn 23 hoofdstukken was een andere letter van het alfabet afwezig.

Zonder de letter E

In het Nederlands, het Frans en het Engels, komt de letter E het meest voor. Ernest Vincent Wright sloopte voor de zekerheid de E van zijn typemachine en schreef vervolgens in 1939 een roman, Gadsby, van 50.110 woorden, zonder ook maar een enkele E. Grootste moeilijkheden voor hem: ‘she’, ‘he’ en ‘they’ vermijden, net als werkwoordsvormen die op ‘ed’ eindigen. ‘Replied’ en ‘asked’ werden bij hem altijd ‘said’.

Andere voorbeelden

De Argentijnse zanger Leon Gieco gebruikt in 1997 in de songtekst voor Ojo con los Orozco geen andere klinkers dan de O. Lopez de Vega Caprio, een bekende 16-eeuwse Spaanse toneelschrijver schreef vijf romans en liet achtereenvolgens de A, de E, de I, de O en de U achterwege.
De Canadees Christian Bök schreef zeven jaar lang aan Eunoia uit 2001. Hierin komt in vijf opeenvolgende hoofdstukken (A, E, I, O en U geheten) telkens maar een klinker voor, telkens een andere. Zo luiden de eerste twee zinnen van het eerste hoofdstuk A:
’Akward grammar appals a craftsman. A Dada bard is daft as Tzara damns stagnant art and scrawls an alpha (a slapdash arc and a backward zag) that mars all stanzas and jams all ballads (what a scandal).’

Hekel aan de letter R

Van de Duitse excentriekeling Gottlob Burmann is bekend dat hij een grondige hekel had aan de letter R. En dus schreef hij honderddertig gedichten zonder die letter. Sterker nog, in zijn dagelijkse gesprekken nam hij de R zeventien jaar lang nooit in de mond. Zij eigen naam Burmann sprak hij dus nooit uit. De traditie van een R-lipogram bestaat vooral in Duitsland en Italië. In de Duitse taal is dat meteen bijzonder lastig, omdat het veel meervouden en het mannelijk lidwoord meteen onbruikbaar maakt.

George Perec

Een immense prestatie, in ieder geval qua volume, leverde George Perec. Hij schreef in 1968 in tien maanden zijn 80 duizend woorden omvattende roman zonder de E, La Disparition. Dit boek heeft ook als thema het ontbreken van de letter E, en het kreeg als literair werk goede kritieken. In 1994 werd dit boek van Perec door Gilbert Aldair vertaald in het Engels. Zijn A Void bevatte eveneens geen enkele E.

Nederlandse lipogrammen

Vanzelfsprekend houden ook Nederlandse schrijvers zich bezig met het lipogram, al dan niet als taaloefening. Taalverkenner Battus (Hugo Brandt Corsius) is daarvan misschien wel de bekendste. In 1795 lukte het J. Scharp om een Nederlandse vertaling van een preek van de Duitser Jacob Müllner zonder een enkele R op te schrijven. Maar het gros van de lipogrammen concentreren zich op het weglaten van de E, en hierin heeft de Nederlandse schrijver het moeilijker dan zijn buitenlandse collega’s. Het Nederlands is minder geschikt, is omdat het een kleinere taal is dan het Engels of Frans. Er zijn simpelweg minder synoniemen voorhanden. Bovendien lijken de obstakels groter. Zo zijn de lidwoorden de, het en een allemaal besmet met een E.

D’r, ’t en ‘n

Het beste bewijs hiervoor levert ’t Manco, de Nederlandse vertaling van Perecs La Disparition uit 2009, door Guido van de Wiel. Hierin wemelt het van de E’s, zij het in de verdekte, niet uitgeschreven vorm van ‘t, of ‘n. Ook het gebruik van ‘d’r’ in plaats van ‘er’ bewijst dat het blijkbaar voor Van de Wiel niet mogelijk was om een dergelijke roman zonder E’s goed in het Nederlands te vertalen. Wat overblijft is een tekst die er uitziet alsof piraat Baba (degene die de R niet kan uitspreken) uit de Asterix en Obelix-strips het heeft ingefluisterd.