mijn kijk op

Taal, talige representaties en semiotiek

Taal, talige representaties en semiotiek. Een teken is iets dat er uitziet als het één, maar het ander voorstelt. Het is dus een talige representatie. Hierin onderscheiden we drie verschillende soorten van deze zogenoemde talige representaties. Tussen verschillende talen kunnen grote verschillen bestaan.

Inhoud

• Taal en talige representaties
• Voorbeeld: R. Munck
• Het creëren van betekenis
• Voorbeeld: oratie Hans Jansen

Taal en talige representaties

We kunnen in de eerste plaats spreken van een reflectie. Dit houdt in dat een betekenis in het object besloten zit en de representatie weerspiegelt deze betekenis. In de tweede plaats kan het intentioneel voorkomen. De bedoeling van de auteur bepaalt de betekenis van hetgeen hij schrijft, oftewel hermeneutiek. In de derde plaats komen we nog de constructivistische representatie tegen. Een betekenis bestaat dan alleen in en door taal. Dit noemen we ook wel semiotiek.

Voorbeeld: R. Munck

Taal en talige representaties zijn een zeer krachtig middel binnen de geschiedschrijving. Een voorbeeld hiervan is terug te vinden in de recensie 'A new Argentina? Democracy, Menem and Labor' van R. Munck. Deze recensie gaat over een boek dat een groot deel van de twintigste-eeuwse geschiedenis van Argentinië behandelt. In deze periode is het peronisme ontstaan, een stroming waar bijna iedereen of heel erg voor of heel erg tegen was. Hoe de auteur van een boek dacht was direct duidelijk te zien aan het taalgebruik. Gebruikte een auteur bijvoorbeeld vaak het woord 'oligarchie', dan was hij vrijwel zeker een peronist. Dit was een woord met een zeer negatieve lading en had haast iets revolutionairs. Auteurs uit het anti-peronistische kamp gebruikten juist weer vaak woorden als 'zwartkopjes' om de arme mensen aan te duiden voor wie het peronisme een uitkomst was. Dit is dus een duidelijk voorbeeld van de genoemde hermeneutiek: de bedoeling van de auteur bepaalt de betekenis van hetgeen hij schrijft. Hij kan netjes blijven in zijn bewoording, maar toch is niet moeilijk te achterhalen uit welk kamp hij komt.

Het creëren van betekenis

Betekenis ontstaat door wat wij er binnen onze cultuur aan hebben verbonden. De relatie tussen de betekenis en degene die het uitspreekt is arbitrair, oftewel afgesproken. Verschillende talen hebben verschillende concepten. Het leren van een vreemde taal is soms zo moeilijk omdat je de concepten niet volledig kunt begrijpen. Een woord dat in het Nederlands een betekenis heeft kan er in een andere taal bijvoorbeeld meerdere hebben. Veel betekenissen worden pas duidelijk door de relatie en het verschil met andere dingen. Zo is het ook met hetgeen er besproken wordt in de recensie van Munck. Woorden die genoemd worden kunnen op een Nederlander heel neutraal overkomen, terwijl ze voor een Spaanstalige een zware lading hebben. Dit is zeker het geval wanneer het de vertaling van een tekst betreft. Taal is geen transparant medium, maar bemiddelt of construeert een perspectief op de wereld. Je moet dus als het ware door de tekst heen kijken om de werkelijke bedoeling ervan te achterhalen. Soms moet je hiervoor dan ook naar de oorspronkelijke tekst kijken om geen last te hebben van de makke van sommige vertalingen waarin regelmatig dingen verloren gaan.

Voorbeeld: oratie Hans Jansen

Een ander voorbeeld van hoe betekenis wordt gecreëerd door taal zit in de oratie 'De radicaal-islamitische ideologie: van Ibn Taymiyya tot Osama ben Laden'. Daar het een oratie in het Nederlands betreft bestaat hier niet het probleem van vertalingen. Omdat het ook werd uitgesproken voor een Nederlands publiek kunnen we er van uitgaan dat de spreker de bedoeling heeft gehad de tekst zo te laten overkomen als hij is overgekomen. De spreker moet zich wel bewust zijn van de controverse die hij in de afgelopen jaren over zich zelf heeft afgeroepen. Hans Jansen is in de media meerdere malen naar voren getreden als bewonderaar van de politiek denkbeelden van Geert Wilders. Het is dan vaak lastig nog serieus genomen te worden wanneer je over de islam spreekt. Maar laten we er van uitgaan dat dit in deze periode nog in mindere mate aan de orde is. Toch wil ik dan even het volgende citaat beschouwen:


Deze strofe komt op mij nogal respectloos over. Als niet-taalkundige moet ik het doen met het gevoel dat ik krijg als iemand tegenover me een dergelijke woordkeuze maakt. Je mag van iemand die tot hoogleraar benoemd gaat worden verwachten dat hij een zekere mate van objectiviteit behoudt, al is dit niet altijd gemakkelijk. Als je iets nauwlettender naar het citaat kijkt zijn er een aantal dingen die opvallen. In de eerste plaats het woord 'beoorlogen'. Deze term geeft het voeren van een oorlog een nogal nutteloze ondertoon, en daarmee wordt dus een zeker waardeoordeel toegekend aan de handelingen van de takfir al-hakim. Bovendien is het overheersende thema van de oratie religie. Religie is bij uitstek iets dat puur persoonlijk is en dat gerespecteerd dient te worden. Het toekennen van een waardeoordeel met betrekking tot religie is iets dat we vaak zien in de hoek van het populisme, maar toch niet iets dat je verwacht bij een toekomstig hoogleraar. Wanneer dan gesproken wordt over 'heersers die zelf denken dat ze moslim zijn', dan kan ik dat respect bij de spreker niet echt terugvinden. De welbespraakte schrijver van dit stuk heeft duidelijk zorgvuldig nagedacht over zijn woordkeuze, en de tekst geeft de toehoorder de indruk te maken te hebben met een echte kenner, iets dat hij uiteraard ook is. Het meegeven van dit duidelijke oordeel is dan dus wellicht gevaarlijk.

Het op een dergelijke manier bestuderen van een tekst zoals ik dat in de voorgaande alinea heb gedaan heeft iets weg van een semiotische benadering. Elk onderdeel van een tekst wordt dan gezien als een teken. Sommige van deze tekens zullen bewust worden uitgezonden door de auteur of spreken, waar andere tekens niet bewust zijn meegegeven en voortkomen uit de cultuur en de maatschappij. Een dergelijke semiotiek als maatschappij- of cultuurkritiek geeft Barthes in zijn werk Mythologies uit 1957. Door middel van een dergelijke structurele analyse worden mensen als Barthes er nog wel eens van beschuldigt dat zij tekens uit teksten proberen te halen die er helemaal niet zijn en die de auteur helemaal niet heeft willen maken. Ik ben het zeker eens met deze kritiek, en denk daarom dat het niet goed is al te ver door te schieten in een dergelijk analyse.