Wetenschappelijke duizendpoot al-Kindi

Al-Kindi gaf Europa de Griekse filosofie. Via hem leerden wij het werk van Aristoteles kennen. Vooral het intellectuele denken in de dertiende eeuw van West-Europa stond onder zijn invloed, eeuwen na zijn dood. In het Huis der Wijsheid genoot hij een belangrijke positie en aan het hof stond hij in hoog aanzien. Velen beschouwen hem als de grootste denker van de middeleeuwen. Hij had de meest uiteenlopende interesses, van muziek en filosofie tot en met parfums en meteorologie. Er was weinig waarin hij niet uitblonk.

Bedreven in alle wetenschappen uit de Oudheid

In het westen is al-Kindi ook wel bekend onder zijn Latijnse naam Alkindus. Hij was een filosoof, wiskundige, astroloog en astronoom, natuurkundige, musicus, farmacoloog en scheikundige. Het werk van Jabir, grondlegger van moderne scheikunde en beoefenaar van alchemie in haar oorspronkelijke vorm, zette Al-Kindi voort. Hij bekwaamde zich zelfs in nog meer velden. En al bekritiseerde hij Jabir niet, hij werd anti-alchemist en vond de charlatans die magische elixers zochten en goud wilden maken maar niets.

Al-Kindi begon met wetenschappelijke onderzoeken waar geleerden 1200 jaar lang aan zouden werken, op het gebied van natuurkunde, de materie en het universum, onderwerpen die de wetenschap nu nog bezighouden. Van Aristoteles was hij een volgeling en het Huis der Wijsheid in Bagdad maakte hem een geëerd lid. Hij verbleef er jaren.

Italiaanse Renaissance geleerde en arts Geralomo Cardano (1501-1576) vond al-Kindi een van de grootste denkers van de middeleeuwen. Al werd hij later voorbijgestreefd door geleerden als al-Farabi (± 870-950) en Ibn Sina (980-1037), ook wel bekend onder zijn Latijnse naam Avicenna, de invloed van al-Kindi in verschillende wetenschappelijke velden duurde eeuwen voort.

Ibn al-Nadim (†995 of 998), een Perzisch geleerde en bibliograaf, schreef dat al-Kindi de beste van zijn tijdperk was. 'Uniek in zijn kennis van alle wetenschappen uit de Oudheid', zo noemden moslimgeleerden de Griekse filosofie in die tijd. Hij werd zelfs de ‘Filosoof van de Arabieren’ genoemd. Omdat hij bedreven was in de wetenschap, plaatste men hem bij de natuurwetenschappers.

In zijn boek ‘Al-Fihrist’ (‘De Catalogus’) uit 938 vertelt Ibn al-Nadim dat al-Kindi minstens 260 boeken schreef, waarvan:

• 32 over geometrie
• 22 over medicijnen
• 22 over filosofie
• 09 over logica
• 12 over natuurkunde

Zijn beroemdste werk, ‘Over de eerste filosofie’, droeg al-Kindi op aan Kalief Moetasim (796-842). Die had hem gekozen als onderwijzer voor zijn zoon Ahmad. Het grootste deel van zijn oeuvre is echter verloren gegaan. Slechts enkele manuscripten zijn aan ons overgeleverd als Latijnse vertalingen door Gerard van Cremona (1114 – 1187), een prominent lid van wat men wel ‘Toledo’s school van vertalers’ noemt. Andere geschriften van al-Kindi zijn herontdekt in Arabische manuscripten en 24 vond men in de jaren ’50 van de vorige eeuw in een Turkse bibliotheek.

Al-Kindi schreef veel over theologie en daaraan verwante onderwerpen als de ziel en profetische kennis. Het belangrijkste thema in zijn filosofische geschriften is dat ‘orthodoxe’ islamwetenschappen verenigbaar zijn met filosofie en andere velden van onderzoek.

Al-Kindi’s jeugd

Geboren in Koefa (Irak) ca. 801 als Aboe Joesoef Jakoeb ibn Ishaq ibn as-Sabbah ibn Omran ibn Ismail al-Kindi, hoorde hij bij de Arabische stam Kinda. Die was in de vroege jaren van islam nog belangrijk geweest en was een nazaat van aanvoerder al-Ashath ibn Qays, een tijdgenoot van profeet Mohammed. Al-Kindi's familie was aristocratisch. Vader Ishaq was zelfs de gouverneur van Koefa. Daar kreeg al-Kindi onderwijs voordat hij vertrok naar Bagdad om meer kennis op te doen.

In Bagdad stond hij eerst onder bescherming van Kalief al-Mamoen (813-833) en later was Kalief al-Moetasim zijn beschermheer. Toen hij zag hoe graag al-Kindi studeerde en hoeveel kennis hij opnam, stuurde Kalief al-Mamoen hem naar het Huis der Wijsheid. Dat was een pas opgericht centrum voor vertaling van onder meer Griekse filosofische en wetenschappelijke teksten naast het beoefenen van de wetenschap in al haar velden. Daar begon al-Kindi’s bijzondere loopbaan.

In Het Huis der Wijsheid

De vertalingen van al-Kindi waren van zo’n hoog niveau, dat hij het vertaalwerk van Griekse wetenschappelijke en filosofische geschriften mocht overzien. Naast het vertalen kwam hij met originele filosofische termen die de standaard vocabulaire werden van de Arabische filosofie. Als hij de weg niet had bereid, was misschien het werk van latere filosofen als al-Farabi, Avicenna en al-Ghazali (1058–1111) misschien nooit mogelijk geweest. De belangrijkste bijdrage aan de ontwikkeling van islamitische filosofie van al-Kindi was het Griekse denken niet alleen toegankelijk maken voor een islamitisch publiek, maar het ook acceptabel maken.

Dit contact met de filosofie uit de Oudheid beïnvloedde het denken van al-Kindi en dan met name het werk van neoplatonische filosofen als Proclus en Plotinus. Al-Kindi verbindt Aristoteles in zijn werk vaak met het neoplatonisme, vooral in velden als metafysica. In zijn werken ‘Over het intellect’ en ‘Brief over de eerste wijsbegeerte’ beargumenteert hij dat de filosofie niet in strijd is met de Quran, mits men accepteert dat de metafysica van Aristoteles slechts een voorbereiding is waarvan de theologie het eindpunt vormt. Filosofie was ‘de instelling van wat waar en juist is’.

Onder invloed van het plotinisme

Aan het einde van de 2de eeuw na Chr. ontstond het neoplatonisme waarin men leerde zichzelf weg te cijferen om verlossing te krijgen, zodat men kon ontkomen aan het verschrikkelijke aardse bestaan. Eindpunt was dan een wereld waarin zielenheil werd gevonden door net als God te worden. Deze filosofische stroming was bijna een religie waarin men zichzelf als volger van Plato zag. Neoplatonische geschriften waren bijna uitsluitend commentaren op het werk van Plato. Het ontwikkelde zich tot een zelfstandig systeem waarvan de grondlegger Ammonius Saccas (175-242) was, ook wel de ‘Socrates van het neoplatonisme genoemd'. Hij liet zelf geen geschriften na, maar zijn leerling Plotinus (204-270) tekende zijn leer op. Dankzij Plotinus groeide het uit tot de belangrijkste filosofische stroming uit de late Oudheid. In Rome stichtte hij in 244 zijn school. Over zijn leer, het plotinisme, vertelde hij dat Plato het middelpunt was van alle overwegingen. De wereld bestond uit een hiërarchisch systeem waarvan het hoogste niveau dat van het ondefinieerbare ene was. Via de verschillende niveaus zou de mens moeten komen tot een hernieuwde vereniging met het ene, het goddelijke. De extase.

Onder invloed van het plotinisme zag al-Kindi God als het onstoffelijk eeuwige Ene, waar geen voorstelling van mogelijk was en die geheel gescheiden was van al het bestaande. Het doel van metafysica was God leren kennen. Om die reden maakte al-Kindi geen duidelijk onderscheid tussen filosofie en theologie. Behalve de absolute eenheid van God, beschouwde al-Kindi hem ook als de Schepper. Al-Kindi was de eerste moslim die de Quran toetste aan de rede. Hij was daarmee de grondlegger van de ‘falsafa’, islamitische filosofen. Ook was hij van mening dat openbaring en filosofie aan elkaar waren gerelateerd.

Profetieën en filosofie

Een openbaring of profetie en filosofie waren verschillende wegen tot dezelfde kennis. Al-Kindi legde de tegenstellingen uit:

• Wanneer iemand een lange periode van training en studie tegemoet gaat om een filosoof te worden, openbaart God iets.
• De filosoof moet met moeite en helemaal zelf tot de waarheid komen, terwijl de profeet de waarheid geopenbaard krijgt van God.
• Het begrip van een profeet is duidelijker en veelomvattend, omdat het Goddelijk is, dan dat van een filosoof.
• De manier waarop een profeet zijn begrip aan gewone mensen kan uitdrukken is superieur aan dat van een filosoof.

Hierop gebaseerd stelt al-Kindi dat een profeet superieur is in twee opzichten:

• Het gemak en zekerheid waarmee hij de waarheid ontvangt.
• De manier waarop hij het voordraagt.

Belangrijk is dan weer wel dat de inhoud van de kennis van de profeet en die van de filosoof gelijk zijn. Een openbaring had niet altijd meer waarde dan de kennis van een filosoof. Verder had al-Kindi een naturalistische visie van profetische voorspellingen. Door ‘verbeelding’ zoals in Aristotelische filosofie, konden bepaalde ‘pure’ en goed voorbereide zielen informatie krijgen over toekomstige gebeurtenissen. Zo’n visioen komt niet van God. Iedereen die rein was geworden, kon zulke visioenen krijgen, omdat verbeeldingskracht mensen in staat stelt om de ‘vorm’ van iets te ontvangen zonder het lichamelijke te zien waar het naar verwijst.

Meer bijdragen aan wetenschappelijke disciplines

Tegenstander van de alchemie, bestudeerde al-Kindi wel graag de scheikunde. Hij ontdeed de serieuze wetenschap van de mythe dat onedele metalen konden worden getransformeerd tot goud of zilver. Volgens sommige wetenschappelijke historici was hij een van de eersten om alcohol te distilleren.

Wetenschappelijke methodologie en experimenten
Jarenlang leerde men in de modern wetenschappelijke geschiedenis dat westerse geleerden in 13de eeuw voor het eerst begonnen met wetenschappelijke methodologie en experimenten. Honderden andere westerse historici beweerden dat het experimenteren werd geboren in de Renaissance, vanaf de 15de eeuw. Douglas Morton Dunlop (1909-1987), een oriëntalist, islamhistoricus en tevens expert in de geschiedenis van Eurazië, wees echter op veel gevallen waaruit bleek dat al-Kindi hierin juist de westerse wetenschappers eeuwen voor was. Zo staan enkele experimenten in zijn ‘Traktaat over de werkelijke oorzaak van vloed en eb’ die eigenlijk een moderne laboratoriumproef beschrijven.

Nog iets wat Dunlop duidelijk maakte, was dat al-Kindi zijn Griekse voorgangers niet blindelings volgde. Hij durfde Aristoteles en andere geleerden te weerleggen in elk veld. Om zijn argumenten te sterken kwam hij met meer experimenten, waar hij soms speciaal apparaten voor construeerde en die hij gedetailleerd beschreef in zijn geschriften. Dunlop heeft er vele gevonden en gereproduceerd. Ze tonen ons dat al-Kindi het rechtstreekse observeren belangrijk vond en zijn bereidwilligheid om experimenten uit te voeren. Zo schreef hij in zijn tweede traktaat betreffende de optiek, ‘Kitab al-Shu’a’at’ (‘Boek van de Stralen’) over het rapport van Anthemius die vermeldde hoe schepen in brand werden gezet door het gebruik van brandende spiegels tijdens een zeeslag:

‘Anthemius had geen informatie moeten accepteren zonder bewijs . . . Hij vertelt hoe je een spiegel kunt maken die 24 stralen weerspiegelt op een enkele punt, zonder te laten zien hoe je de stralen moet instellen waar ze samenkomen op een bepaalde afstand van het midden van het oppervlak van de spiegel. Wij, aan de andere kant, hebben dit beschreven met zoveel bewijs als onze bekwaamheid toestaat, wat miste hebben we geleverd, want hij heeft geen definitieve afstand genoemd.’

Wiskunde en Geneeskunde
Al-Kindi was een wiskundig genie. Hij speelde een belangrijke rol in het bekend maken van de Indiase numerieke tekens in de islam en de christelijke wereld. Zijn wiskundige talent hielp hem ook bij de cryptanalyse. Als pionier op dat gebied ontwikkelde hij verschillende nieuwe methoden om geheimschriften en codes te ontcijferen. Geometrie hielp hem bij het onderzoek van de optiek.

De wiskunde gebruikte al-Kindi ook bij het ontwikkelen van een numeriek systeem voor het bereiden van medicijnen. Hij maakte een schaal zodat artsen de medicatie beter konden doceren en gaf hen een systeem om van tevoren de meest kritische dagen van een zieke te bepalen, gebaseerd op de fasen van de maan. In het medische veld bedacht hij verder goedkopere behandelmethoden voor dure remedies die wel noodzakelijk waren voor de gezondheid van de patiënten. Zijn belangrijkste manuscript in medicijnen is ‘De Gradibus’ waarin hij de toepassing van wiskunde demonstreert in de studie medicijnen en dan met name de farmacologie.

Relativiteitstheorie
‘Tijd bestaat alleen met beweging; lichaam, met beweging; beweging, met lichaam, . . . als er beweging is, is er noodzakelijkerwijs lichaam; als er een lichaam is, is er noodzakelijkerwijs beweging.’

Dit schreef al-Kindi zo’n 1000 jaar voordat Einstein deze theorie bewees en beroemd maakte. Al-Kindi dacht na over zwaartekracht wanneer hij bladeren en dadels zag vallen van de bomen of stenen van bouwplaatsen. Naast ideeën over de relatie tussen materie, tijd en ruimte peinsde hij ook over relativiteit. Hij gebruikte zelfs de Arabische versie ('an-nasbiya') van het woord ‘relativiteit’. Tijdgenoten negeerden deze visie of spraken het tegen. In latere eeuwen waren ook grote namen als Newton en Descartes het er niet mee eens. Al-Kindi kon zijn thesis niet wiskundig bewijzen.

Muziek theorie
In de Arabisch-islamitische wereld was al-Kindi de eerste grote theoreticus van de muziek. Hij schijnt er vijftien traktaten over te hebben geschreven, maar er zijn slechts vijf van bewaard gebleven. Aan het instrument ‘ud’ voegde hij een 5de snaar toe. Ook de therapeutische waarde van muziek besprak hij en wat hij als ‘kosmologische connecties’ van muziek beschouwde.

Andere interesses
Parfum en andere soorten aroma’s, oliën, zalven en lotions behandelde al-Kindi ook. Hij bestudeerde substanties en hun interacties met levende organismen. Onderwerpen als kleurstoffen, juwelen, getijden, spiegels, meteorologie en aardbevingen zijn eveneens te vinden in zijn werk. De Abbasiden maakten hem hof astroloog. Om zijn prachtige kalligrafie werd hij zo bekend dat op een gegeven moment Kalief al-Moetawakkil hem in dienst nam als kalligraaf.

Andere interesses van Al-Kindi waren het maken van zwaarden, klimatologie, koken, astronomische instrumenten, klokken maken en logogriefen. Een logogrief is een soort woordpuzzel waarbij je uit raadselachtige beschrijvingen een woord moet ontdekken, vaak uit anagrammen, het weglaten of toevoegen van een letter en soms uit een speelse vers.

Levenshouding

Ondanks zijn hoge status bleef al-Kindi trouw aan zijn manier van leven.

‘Ons verblijf in deze fenomenale wereld is vergankelijk; het is een reis naar het eeuwige. De meest miserabele man is degene die voor zichzelf de voorkeur geeft aan het materiële boven het spirituele, want het materiële, los van de kortstondige natuur ervan, belemmert onze passage naar de spirituele wereld. De mens zou geen enkel middel moeten veronachtzamen wat hem kan beschermen tegen alle menselijke gebreken, en hij moet streven naar het hoogst mogelijke van menselijke deugden . . . , ten minste, naar de kennis waarmee we onszelf beschermen tegen spirituele en fysieke ziekte, en de menselijke deugden verwerven wiens essentie de goedheid bevat.’

De deugden van de mens schenen al-Kindi veel bezig te houden, maar zonder het belang en de waarde te overschaduwen van Goddelijke deugden. De weg naar wereldse geluk is volgens hem het tot het minimale terugbrengen van alle uiterlijke bezittingen, die alleen verdriet veroorzaken, en de weg naar ander werelds geluk is God te kennen en om die daden uit te voeren, waarvan we weten dat die ons dichterbij Hem brengen.

Val en eerherstel

Onder de Kaliefen al-Mamoen en zijn broer Kalief al-Moetasim behield al-Kindi zijn eervolle positie aan het hof. Maar toen Kalief al-Wathiq in 842 aan de macht kwam, en al helemaal onder het beleid van Kalief al-Moetawakkil, die regeerde vanaf 847, viel hij steeds meer in ongenade. Daar zijn verschillende redenen voor gegeven. Volgens sommige historici kwam het door rivaliteit in het Huis der Wijsheid. Misschien waren de gebroeders Banoe Moesa (wiskundigen en ingenieurs) jaloers en had hun familie al-Kindi belasterd en verraden bij de orthodoxe Kalief. Anderen wijzen op de vaak gewelddadige vervolging door Kalief al-Moetawakkil van onorthodoxe moslims en niet-moslims. Al-Kindi was zelfs eens geslagen en zijn bibliotheek werd tijdelijk in beslag genomen. In 870 kwam Kalief al-Moetamid aan de macht. Die herstelde al-Kindi in ere. Al-Kindi schreef:

‘Sluit je ogen, kijk neer, wanneer schurken de heersers worden. Grijp je hand uit teleurstelling, en zit in een hoek van je huis, in eenzaamheid . . . De echte rijkdom is in het hart van mensen, en in hun ziel is glorie, zodat rijkdom komt van degene die weinig bezit, terwijl een ander met materiële rijkdom arm wordt.’

De precieze sterfdatum van al-Kindi is niet bekend, maar volgens de meeste bronnen is dat rond het jaar 873. Na zijn dood raakte zijn filosofische werk snel in vergetelheid. Geleerde Felix Klein-Franke geeft er verschillende redenen voor; los van de militante orthodoxe al-Moetawakkil, verwoestten de Mongolen ook ontelbare bibliotheken tijdens hun invasie. De meest waarschijnlijke oorzaak was echter dat zijn geschriften nooit populair werden onder de daaropvolgende invloedrijke filosofen. Tegenwoordig zijn er scholen en een ziekenhuis naar hem genoemd en krijgt hij steeds meer erkenning voor al zijn verdiensten.