De vader van scheikunde en alchemie: Jabir

Hij is de vader van de scheikunde en van de gevallen stiefbroer van scheikunde, de alchemie. In zijn laboratorium probeerde hij organisch leven te creëren, eeuwen voordat we romans lazen over Frankenstein. Rationele wetenschap was belangrijk, maar de magie en de mystiek hadden tegelijkertijd ook hun bekoring. Zijn boeken, experimenten en vernieuwingen waren de eerste aanzet tot de moderne scheikunde, maar ook kennen we Jabir van het woord ‘gibberish’.

De eerste jaren

Geboren in Toes (Khorasan) in Perzië, als Abu Moesa Jabir ibn Hayyan (ca. 721- ca. 815), kennen we Jabir ook wel als Geber, zijn Latijnse naam. Tijdens zijn geboorte heersten de Omayyaden. Die zouden nog zo’n dertig jaar aan de macht blijven. Over het geboortejaar van Jabir is onenigheid, maar de meeste bronnen noemen het jaar 721 of 722. Zijn vader was Hayyan al-Azdi, een apotheker van de Arabische Azd stam. Volgens sommige bronnen was zijn afkomst oorspronkelijk Syrisch. Van Yemen emigreerde hij naar Koefa (Irak) om de Abbasiden te helpen in een opstand tegen de Omayyaden door steun te werven voor de Abbasiden. Hij werd betrapt en geëxecuteerd door de Omayyaden. Zijn gezin vluchtte terug naar Yemen. Daar groeide Jabir op.

Opleiding

Hij bestudeerde de Quran, wiskunde en andere vakken bij de geleerde Harbi al-Himyari. Nadat de Abbasiden uiteindelijk toch aan de macht kwamen, keerde Jabir terug naar Koefa. Daar woonde hij het grootste deel van zijn leven. Hij studeerde er bij de legendarische meester en zesde Imam Jafar al-Sadiq. Er wordt gezegd dat prins Khalid ibn Yazid zijn medestudent was. Jabir’s interesse in alchemie schijnt door al-Sadiq te zijn gevoed. Pratend over alchemie, vertelde hij ogenschijnlijk:

‘Mijn meester Jafar al-Sadiq doceerde mij over calcium, condensatie, distillatie en kristallisatie en alles wat ik leerde over alchemie kwam van mijn meester Ja’far al-Sadiq.’

Imam Jafar was beroemd om zijn hoeveelheid kennis van onder meer islamitische wetenschappen, natuurwetenschappen, wiskunde, filosofie, astronomie, anatomie, scheikunde dat toen ook alchemie was en hij wist iets over medicijnen. Er zijn echter historici die tegenspreken dat Jabir is gedoceerd door al-Himyari en al-Sadiq.

Aan het hof

Aan het hof van Kalief Haroen al-Rashid, onder bescherming van de Barmakidische vizier van de Kalief, begon Jabir's carrière als arts. Hij werd later ook hofchemicus. Daar bleef het niet bij. Jabir was tevens een astronoom en astroloog, een ingenieur, geograaf, filosoof, natuurkundige en farmacoloog. Tot de honderden boeken die Jabir schreef, was voor Kalief Haroen de ‘Kitab al-Zuhra’, het ‘Boek van Venus’, over de ‘nobele kunst van de alchemie'. Andere boeken gingen over eigenschappen van chemicaliën en hun combinaties, gewichten en maten, muziek, grammatica, biologie, logica en verfstoffen. Zijn boeken worden onderverdeeld in vier groepen:

• de 112 boeken, gewijd aan de Barmakidische viziers van Kalief Haroen, hier hoort de Arabische versie van de ‘Emerald Tablet’ bij, een werk uit de oudheid over alchemie, in de middeleeuwen werd dit vertaald in het Latijn, ‘Tabula Smaragdina’ en was het populair bij Europese alchemisten
• de zeventig boeken, de meesten werden vertaald naar het Latijn in de middeleeuwen, het ‘Boek van Venus’ en het ‘Boek van Stenen’ horen hierbij
• de tien boeken over rectificatie, dat zijn beschrijvingen van alchemisten als Pythagoras, Socrates, Plato en Aristoteles
• de boeken over balans, waaronder de beroemde ‘Theorie van de balans in de natuur’

Jabir voerde tientallen experimenten uit en kwam met nieuwe uitvindingen, want hij probeerde zijn ontdekkingen om te zetten tot praktisch nut. Zolang de Barmakidische viziers in hoog aanzien stonden, behield Jabir zijn positie aan het hof. Zijn omgang met de Barmakiden zou hem tegen het einde van zijn leven onenigheid opleveren met de Kalief.

Wat inspireerde Jabir?

In zijn geschriften vertelt Jabir dat hij schatplichtig is aan Egyptische en Griekse alchemisten Zosimos, Democrites, Hermes Trismegistus en Agathodaemon, maar ook noemt hij Plato, Aristoteles, Galen, Pythagoras, Socrates evenals commentatoren Alexander van Aphrodiasias Simplicius, Porphyry en vele anderen.

De bron van occulte kennis van de Perzen gaat terug naar de Zoroastrische magie uit de Oudheid. Zoroaster, ook wel bekend als Zarathustra, was een Pers die in de oudheid ‘Yasna Haptanghaiti’ en ‘Gathas’ schreef. Dat waren liturgische hymnen (liederen, gebeden e.d. gebruikt bij de eredienst) die de kern vormen van het Zoroastrianisme. Deze werken fascineerden Jabir, evenals Egyptische occulte denkers als Hermes Trismegistus.

Hermes Trismegistus

De naam van deze mythische figuur betekent ‘Hermes de driemaal grootste’. Het staat waarschijnlijk voor grootste filosoof, priester en koning en is afgeleid van de Griekse naam van de Egyptische God van de wijsheid en het schrift, Thoth. Trismegistus was een inspiratie voor alchemie (vooral in westen), astrologie en het occultisme. Bekendst is zijn uitspraak uit de ‘Smaragden Tafel’: ‘zo boven, zo beneden’ waarmee hij de gelijkstelling bedoelde van de hemel en de aarde, de microkosmos en de macrokosmos. Dit principe is ook belangrijk in theosofie en de New Age.

Veel christelijke auteurs als Augustine en Mirandola beschouwden Trismegistus als een wijze heidense profeet die de komst van het christendom had voorzien. Zij geloofden in ‘Prisca theologia’, een doctrine volgens welke een enkele ware theologie de verbinding is tussen alle religies, ooit gegeven door God aan de mensheid en doorgegeven via een serie profeten, waaronder Zoroaster en Plato.

Ook in de islamitische traditie speelden de ideeën van Hermes Trismegistus een rol. Voor de Abbasiden en de Aliden was zijn kennis heilig en een erfenis van de 'Ahl al-Bayt', dat betekent 'mensen van het huis' of 'mensen uit de familie'. In de islam noemt men verwanten van profeet Mohammed zo, maar ook islamgeleerden. Ikhwan al-Safa tekende deze geschriften op in het Arabisch, daarna werden ze vertaald in het Perzisch, Turks, Hebreeuws, Russisch en door Sir Isaac Newton in het Engels. In deze geschriften zegt men dat Trismegistus juist profeet Idris is die uit Egypte naar de hemel reisde waar hij de Zwarte Steen kreeg die hij met zich mee terugbracht toen hij weer op aarde landde in India. Volgens sommige Arabische genealogen is profeet Mohammed een afstammeling van deze Idris. In het jodendom en christendom is profeet Idris bekend onder de naam Henoch.

Soefisme

Ook in het Soefisme kreeg Jabir interesse, want hij voelde zich aangetrokken tot de muzikale spiritualiteit. Deze beweging voor hoge mystieke extase gelooft dat de ultieme waarheden niet noodzakelijk in de rede worden gevonden, maar in het wegcijferen van jezelf. Zijn aantrekkingskracht tot mystieke en spirituele componenten van scheikunde zijn terug te voeren tot het holistische denken uit die tijd; alles past in elkaar in het universum van God, niets gebeurt zomaar toevallig of zonder doel, spirituele chemie en alchemie (de oorspronkelijke versie) passen perfect.

Jabir geloofde dat de geheimen van het universum diep begraven waren in de fysieke wereld om hem heen. Het was slechts een kwestie van het ontrafelen ervan. Net als veel andere moslimdenkers geloofde hij dat deze goddelijke geheimen alleen toegankelijk konden worden voor de weinigen die echt deze kennis wilden opdoen en die in de ogen van God waardig genoeg waren om ze te verdienen. De Arabische taal hielp hem erbij, want in de mystieke poëzie en heilige geschriften, zijn de Arabische letters en woorden verbonden aan getallen, en op die manier ook met de broncode van het bestaan van een complexe universum.

Eerste scheikundige ooit

Naast een spirituele en mystieke zoeker was Jabir waarschijnlijk de eerste echte scheikundige ooit. Hij schreef eens:

‘Het eerste fundament van scheikunde is dat je praktisch werk moet doen en experimenten uitvoeren, want hij die geen praktisch werk verricht noch experimenten zal zelfs niet de minste graad van vakmanschap verwerven. Maar jij, o mijn zoon, experimenteer zodat jij kennis opdoet. Wetenschappers verheugen zich niet om de overvloed van materiaal; zij verblijden zich alleen over de excellentie van hun experimentele methoden.’

Tot zijn ontdekkingen en uitvindingen behoren:

• drie verschillende zuren die citrusvruchten, azijn en wijn bevatten
• de alembiek, een distilleerkolf dat we meer dan 1200 jaar later nog gebruiken om alcohol te distilleren
• nieuwe methoden om metalen te zuiveren en staal roestvrij te maken
• het verven van stoffen en leder
• kleding waterproof maken
• distillatie van azijn
• bij vervaardiging van glas mangaandioxide gebruiken, zodat de groenige tint verdwijnt
• vlamvertragend papier
• lichtgevende inkt om in het donker te lezen
• etsen in goud

Meer ontdekkingen en uitvindingen

Door wijn te koken ontdekte Jabir ontvlambaar gas. Hiermee kon zijn opvolger al-Razi verder werken en ethanol ontwikkelen, de meest voorkomende alcohol die ook vaak als oplosmiddel wordt gebruikt, ontreiniger en ontsmettingsmiddel. Verder categoriseerde Jabir vetten, verf en zouten. Zijn bevindingen werden later gebruikt in de eerste gieterijen en bij het maken van keramisch glas. Ook vervaardigde hij een balans die heel precies was en haarkleuringen. Verder onderzocht hij magnetisme en theoriseerde hij dat als je chemicaliën combineert, kleine componenten verbindingen vormen op microscopisch niveau en hun eigenschappen behouden.

Koningswater
Jabir ontdekte zoutzuur (HCl), in de alchemistische tijd ook wel 'geest van zout' genoemd, omdat het in zuivere vorm een gas was dat ontweek als natriumchloride (NaCl) bewerkt werd met een geconcentreerd sterk zuur als zwavelzuur. Gassen werden in de alchemie vaker als geest beschreven (spiritus). Ook vond hij salpeterzuur (HNO3). De naam salpeter komt uit het Latijn, ‘sal petrai’ betekent ‘zout van de rots. Oorspronkelijk werden de zouten van salpeterzuur van stenen rondom mestvaalten en latrines geschraapt.

Het zoutzuur en salpeterzuur combineerde Jabir tot ‘aqua regia’, oftewel koningswater. Dat werd zo genoemd omdat goud, de koning der metalen, en ook andere edelmetalen erin konden worden opgelost.

Alkali
Jabir vond zowel het woord als het gebruik van alkali uit. Een alkali is een base of loog dat een tegenhanger is van zuur. De term komt van het Arabische woord ‘al-kalja’ voor ‘potas’. Zo heette vroeger kaliumcarbonaat, gewonnen uit houtas. Een base kan een zuur neutraliseren.

Kristallisatie
Het werk van Jabir zorgde dat men grondstoffen kon samenvoegen tot mengsels. Hij kon sommige stoffen uitkristalliseren uit de mengsels, waardoor hij ze in zuivere toestand kreeg. Dit maakte beter chemisch onderzoek mogelijk, dat immers van de zuiverheid van de componenten afhangt. Door de methodes die hij ontwikkelde, kregen we veel Arabische woorden zoals alkali, antimoon, aluin en alcohol.

Schrijven met gouden inkt
Jabir zocht uit hoe je ijzerpiriet kon gebruiken om met ‘gouden’ inkt te schrijven. Ijzerpiriet is in het Engels ook wel bekend als ‘fool’s gold’, en in het Nederlands als ‘klatergoud’ of ‘gekkengoud’, omdat het soms voor echt goud aangezien werd. Ijzerpiriet (ijzerkies) is een mineraal (ijzerdisulfide) dat een belangrijke ijzer-en zwavelerts is. De naam komt van het Oud-Grieks, ‘pyritēs’, dat bekent ‘van vuur’ of ‘in vuur’. Romeinen noemden bepaalde stenen zo, omdat ze vonken veroorzaakten wanneer je ze tegen staal aansloeg. Het werd wel eens verkocht als nepgoud. Bij pyriet verandert de goudachtige glans als het glansvlak kantelt, terwijl die bij echt goud hetzelfde blijft. Bovendien zijn de randen van pyriet scherp en hoekig, maar goud is rond en zacht.

‘Hocus Pocus’

Jabir deed veel om de alchemie los te weken van bijgeloof en het in een echte wetenschap te veranderen. Ruim 1000 jaar later denigreerde men islamitische wetenschap. Moslim ‘alchemie’ werd niets meer dan hocus pocus genoemd, terwijl Europa werd geremodelleerd als de geboorteplaats van moderne empirische ‘scheikunde’. De alchemistische fascinatie van Europese wetenschappers als Sir Isaac Newton werd genegeerd. Het feit dat charlatans de alchemie slechts gebruiken om te proberen goud te maken, hielp de reputatie van alchemie ook niet.

Alchemie: Jabir’s mystieke-wetenschappelijke interesse

Jabir’s mystieke-wetenschappelijke kant kwam tot uiting in alchemie. Zijn ultieme doel was het creëren van kunstmatig leven in het lab: ‘takwin’. Niemand weet precies of Jabir letterlijk organisch leven wilde creëren met zijn experimenten of dat zijn woorden een Soefi metafoor waren voor het naderen van goddelijke kennis. In zijn ‘Boek van Stenen’ schrijft Jabir:

‘Het doel is iedereen te verbijsteren en tot de dwaling te leiden, behalve degenen van wie God houdt en voor wie Hij zorgt!’

Het ‘Boek van Stenen’ was opzettelijk in een esoterische code geschreven, zodat alleen degenen die geïnitieerd waren in zijn alchemistische school het konden begrijpen. Daarom kunnen moderne lezers moeilijk bepalen welk deel van zijn werk letterlijk moet worden genomen en welke delen symbolisch zijn bedoeld. In het ‘Boek van Stenen’ staan ook enkele recepten om wezens te creëren als schorpioenen en slangen of zelfs mensen in een laboratorium. Wat Jabir hier precies mee bedoelde is onbekend.

Gibberish

Jabir schreef een deel van zijn werk in een code, omdat hij wilde dat alleen een select gezelschap geleerden toegang had tot zijn esoterische kennis. Geleerden die het aan konden en ermee wisten om te gaan. Er waren waarschijnlijk ook praktische redenen voor het schrijven in code, want Jabir wilde zich beschermen tegen beschuldigingen van ketterij. Hij wilde namelijk de grenzen verkennen van de wetenschappelijke en filosofische concepten uit zijn tijd. Zijn methode om bepaalde geschriften in code te schrijven leverde ons in latere tijden het woord ‘gibberish’ op. Gibberish betekent ‘brabbeltaal’.

Andere toevoegingen aan alchemie

Alchemie had een lange relatie met de mystieke kant van de Sjiieten. Jabir’s alchemistische onderzoek was gebaseerd op een numerologisch systeem dat gerelateerd is aan werk van Pythagoras en Neoplatonische systemen. De eigenschappen van elementen werden vastgesteld door waarden toe te kennen aan Arabische medeklinkers in hun namen.

Aan de natuurkunde van Aristoteles voegde Jabir hitte, kou, droogheid en vochtigheid toe. Elk Aristotelisch element kreeg de volgende kwaliteiten; vuur was heet en droog, aarde koud en droog, water koud en vochtig, lucht heet en vochtig. In metaal was dat koud en droog voor lood terwijl goud de eigenschappen heet en vochtig kreeg. Volgens Jabir kon je door de kwaliteiten van een metaal te veranderen, gebaseerd op hun zwavel/kwik gehalte, een ander soort metaal verkrijgen. Deze theorie schijnt de bron te zijn van de zoektocht naar ‘al-iksir’, het elixer dat deze transformatie mogelijk kon maken. In Europese alchemie werd dat bekend als de 'steen der wijzen'.

Het einde

De vriendschap van Jabir met de Barmakiden maakte van hem een politieke gevangene, toen die familie in 803 in ongenade viel bij de Kalief. Veel Barmakiden werden gevangengezet. Hun eigendommen werden afgenomen. Een van hen werd onthoofd.

De naam Barmakiden (Barmak) betekent 'leider, administrateur'. Deze invloedrijke familie was eens de leider van Boeddhisten in de plaats Balkh in Bactrië. Tijdens de regering van Kalief Haroen, bekleedde Yahya Barmak een hoge positie. Zijn familie stond bekend om gastvrijheid, pracht en praal, grootsheid en komt zelfs voor in sommige verhalen van 'Duizend-en-een-nacht'. Door heel Arabië, Perzië, Centraal-Azië en de Levant, waren de hoogopgeleide Barmakiden gerespecteerd en hadden zij veel invloed. Zij zorgden voor de eerste papiermolen in Bagdad. Barmakid Jafar ibn Yahya stond bekend om zijn welsprekendheid, literaire geschriften en kalligrafie. Veel Arabieren beschouwen hierdoor deze familie als de 'ahl al-qalam', oftewel 'mensen van de pen'. Enkele oorzaken van hun ondergang waren waarschijnlijk extravagante uitgaven en hun toename van macht, waardoor Kalief Haroen zich bedreigd voelde. Er zijn tegenwoordig kanalen en straten naar hen genoemd.

Jabir kreeg huisarrest in Koefa in 805. Daar bleef hij tot zijn overlijden. Inmiddels 81 jaar, deerde het huisarrest hem niet, want in zijn woning en werkplaats bleef hij werken aan zijn onderzoeken. Het jaar 815 wordt vaak genoemd als zijn overlijdensjaar, maar volgens andere bronnen stierf hij in 808. Niet alleen leeft zijn invloed nog steeds voort in verscheidene wetenschappelijke terreinen en voorwerpen die we dagelijks thuis gebruiken, maar ook is een krater op de maan naar hem genoemd: de Geber krater.

De Geber controverse

Jabir wordt soms verward met de zogenaamde pseudo-Geber. Dat was een 14e-eeuwse alchemist en gebruikte Jabir’s analyse van substanties voor zijn eigen theorie van materie. In Europa werd Jabir namelijk bekend onder zijn verwesterde naam Geber. De pseudo-Geber was waarschijnlijk een Spaanse alchemist die zijn Latijnse vertalingen ondertekende met ‘Geber’. Er zijn nog enkele Latijnse werken onder de naam 'Geber', waarvan geen origineel Arabisch manuscript bekend is. Historici weten nog steeds niet of dat authentieke werken van Jabir zijn, of van de latere pseudo-Geber.