Antonio Lucio Vivaldi (1678-1741) - Componist

De Italiaans componist, violist en muziekpedagoog Antonio Lucio Vivaldi was eigenlijk voorbestemd om priester te worden maar bleek - om elkaar tegensprekende redenen - niet in staat om de wekelijkse mis voor te dragen. Hij werd ontheven van de taak om te preken en kreeg vanwege zijn muzikale achtergrond een functie aangeboden als muziekleraar en componist bij een plaatselijk meisjesweeshuis. Door de optredens die hij gaf met de meisjes wist hij steeds meer naam te maken in Venetië en de omliggende plaatsen en kreeg onder andere de uitnodiging om enige tijd aan het hof van Mantua te verblijven. Hij reisde naar Oostenrijk en Hongarije om daar naam te maken maar kwam van een koude kermis thuis. Antonio Vivaldi bleef tot aan zijn dood werkzaam voor het weeshuis in Venetië maar overleed tijdens een reis naar Wenen. Hij werd in Oostenrijk begraven en zag zijn thuisland Italië nooit meer terug.

Inhoud

• De jeugd van Antonio Vivaldi
• Succes
• Laatste jaren
• De muzikale werken van Vivaldi

De jeugd van Antonio Vivaldi

Antonio Vivaldi groeide op in de Italiaanse stad Venetië en kreeg al op jonge leeftijd muziekles van zijn vader die naast kapper ook violist was. Ondanks dat muziek een grote rol speelde in het leven van de familie Vivaldi was Antonio voorbestemd om priester te worden en werd op vijfentwintigjarige leeftijd ingewijd. Al snel na zijn aanstelling bleek Vivaldi niet in staat om de mis voor te dragen en kreeg in plaats daarvan de taak de muzieklessen te verzorgen in het plaatselijke meisjesweeshuis. De aanstelling van Vivaldi bleek een schot in de roos en de resultaten die hij behaalde met het koor en orkest van het weeshuis waren ongekend.

Jeugd

Volgens de verhalen werd Antonio Lucio Vivaldi op 4 maart 1678 in de Italiaanse stad Venetië geboren tijdens een aardbeving. Hij was het tweede kind - en de eerste zoon - van Giovanni Battista Vivaldi (1655-1736) en zijn vrouw Camilla Calicchio (1653-1728). Twee jaar voor de geboorte van Antonio was zijn oudere zus Gabriela Antonia (1676-1678) geboren en na hem volgden nog zeven kinderen (vier meiden en drie jongens): Margarita Gabriela (1680-1750), Cecilia Maria (1683-1767), Bonaventura Tomaso (1685- overlijdensdatum onbekend), Zanetta Anna (1687-1762), Francesco Gaetano (1690-1752), Iseppo (Giuseppe) Santo (1692-1696) en Gerolama Michela (1694-1696). Vader Giovanni verdiende de kost als kapper en was daarnaast ook violist in de basiliek van San Marco en hij besloot zijn zoon al vanaf jonge leeftijd vioolles te geven. Dat muziek belangrijk was in het leven van de familie Vivaldi bleek ook uit het feit dat Antonio al op jonge leeftijd door zijn vader werd ingeschreven voor het koor van de basiliek van San Marco en daarnaast een professionele muziekleraar - componist Giovanni Legrenzi (1626-1690) - kreeg die hem de basis van het componeren bijbracht.

Priester

Naast de muziek speelde ook het katholieke geloof een grote rol in het leven van de familie Vivaldi wat niet vreemd was aangezien één op de vijf inwoners van Venetië behoorde tot de geestelijkheid. Antonio's ouders hadden dan ook de grote droom dat hun oudste zoon een carrière in de geestelijkheid tegemoet zou gaan en in 1703 rondde Antonio zijn opleiding tot priester af. Na zijn inwijding kreeg hij - vanwege zijn rossige haar - al snel de bijnaam 'Il prete rosso' oftewel 'de rode priester', maar zijn haar was niet het enige dat opviel. Volgens zijn kerkgangers was Antonio niet in staat de mis voor te dragen omdat hij tijdens de mis gerust muziek ging componeren als hij inspiratie kreeg. Antonio zelf gaf echter als reden dat hij vanwege een aangeboren ademhalingskwaal - vermoedelijk astma - niet in staat was de veelal lange missen voor te dragen. Welke reden dan ook de ware was, feit was dat Antonio een jaar na zijn aanstelling werd ontheven van de taak om te preken en in plaats daarvan werd aangesteld als muziekleraar van het meisjesweeshuis 'Pio ospedale della Pietà' in Venetië.

Succes

Vivaldi bleek in het weeshuis al spoedig op zijn plaats en hij wist zowel het niveau van het koor als van het orkest naar ongekende hoogte te brengen. Naast het geven van muzieklessen was Antonio ook verantwoordelijk voor het componeren van de muziek voor de wekelijkse mis en gaf daarnaast diverse muzikale optredens die steevast waren uitverkocht. Via zijn werk voor het weeshuis wist hij de aandacht te trekken van de Franse koning Lodewijk XV en landgraaf Philips van Hessen-Darmstadt en ontving van de laatste een uitnodiging om enige tijd aan zijn hof te verblijven.

'Pio ospedale della Pietà'

Antonio had - naast het geven van muzieklessen - ook nog diverse andere taken toebedeeld gekregen en componeerde onder andere de muziek ter begeleiding van de wekelijkse mis én was verantwoordelijk voor de muzikale ondersteuning van diverse feestelijke gelegenheden. De veelal vrolijke kerkelijke werken die Vivaldi schreef werden door het publiek zeer goed ontvangen en de missen van het weeshuis werden steeds drukker bezocht. Vivaldi bleek naast een goede componist ook een uitstekende leraar en wist zowel het koor als het orkest naar ongekende hoogte te brengen en de naam van Vivaldi en het weeshuis kregen langzaam aan steeds meer bekendheid in Venetië en de omliggende plaatsen. Om extra inkomsten te genereren schreef Vivaldi diverse concerten die hij met de meisjes van het weeshuis ten gehore bracht en de plaatsen waren steevast in korte tijd uitverkocht. In 1705 publiceerde Vivaldi met hulp van een Amsterdamse uitgeverij een aantal van zijn werken waaronder een trio- en vioolsonate en diverse concerto's en zijn naam kreeg meer bekendheid buiten Venetië. In dezelfde periode dat zijn eerste werken in druk werden uitgebracht componeerde Antonio's één van zijn bekendste oratoria* getiteld 'Juditha Triumphans' (RV 644).

* Een oratorium was een omvangrijk vocaal werk met veelal een geestelijke inhoud geschreven voor een orkest, zangsolisten en een koor. Het verschil tussen een opera en een oratorium zat hem in het gebruik van koor en kostuums die bij een oratorium achterwege werden gelaten en bij een opera juist een groot onderdeel van het geheel vormden.

Promotie

In de tien jaren die volgden componeerde Vivaldi het ene werk na het andere en zijn roem breidde zich steeds verder uit. In 1713 kreeg hij een betere positie in het weeshuis aangeboden en werd verantwoordelijk voor alle muzikale activiteiten die plaatsvonden. De promotie betekende een verbetering van Antonio's financiële positie wat hij aanwendde om zich een meer luxueuze levensstijl aan te meten. Hij kleedde en kapte zich modern en was volgens zijn vrienden behoorlijk ijdel. Ook na zijn promotie ging hij door met het componeren van diverse muziekstukken die niet alleen in Italië maar ook in Frankrijk zeer goed werden ontvangen. Vivaldi wist met zijn werk de aandacht te trekken van de Franse koning Lodewijk XV (1710-1774) en ontving al spoedig diverse opdrachten van het hof van Versailles om exclusieve werken voor hen te componeren.

Opera

Vivaldi had zich in de begin jaren van zijn carrière vooral gericht op het componeren van kerkelijke muziek, concerto's en trio's voor diverse instrumenten maar richtte zich in de loop van het jaar 1713 ook op het componeren van opera's. Het operagenre nam een enorme vlucht in Italië en werd in korte tijd ongekend populair. Iedere componist probeerde hier een graantje van mee te pikken en er werden in hoog tempo vele opera's gecomponeerd. Vivaldi wist nog hetzelfde jaar zijn eerste opera getiteld 'Ottone in Villa' (RV 729) in het theater van Vincenza op te voeren en maakte direct naam in het operagenre. Hij trok de aandacht van diverse theaterdirecteuren in Venetië en Mantua en componeerde een aantal opera's in hun opdracht. Mede door deze opdrachten wist Vivaldi ook buiten het weeshuis steeds meer naam te maken en bracht al snel na zijn eerste opera zijn tweede opera 'Armida al campo d'Egitto' (RV 699) op de planken. Het werk was een ongekend succes en leverde Vivaldi de benoeming van 'Maestro di capella da Carma' op en een uitnodiging van landgraaf Philips van Hessen-Darmstadt (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) om enige tijd aan zijn hof in Mantua te verblijven. Vivaldi kreeg toestemming van het weeshuis om naar Mantua te gaan op voorwaarde dat hij muziek bleef componeren voor de wekelijkse mis en componeerde in de twee jaar (1718-1720) dat hij aan het hof verbleef voornamelijk cantates en serenades in opdracht van landgraaf Philips.

Laatste jaren

Vivaldi had in de jaren dat hij werkzaam was voor het weeshuis flink naam weten te maken in Italië en omliggende landen en op latere leeftijd besloot hij zijn roem achterna te reizen. Hij bezocht Hongarije en Oostenrijk maar zijn werken werden in beide landen met wisselend succes ontvangen. In Oostenrijk probeerde Vivaldi - tevergeefs - in contact te komen met de Oostenrijkse keizer voor een baan aan het Weense hof en woonde in Holland de viering van het 100-jarig bestaan van de Amsterdamse Schouwburg bij. Op het moment van zijn overlijden bevond hij zich in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen en werd daar ten rusten gelegd.

Rome

In 1720 ontving Vivaldi een uitnodiging van de Roomse kardinaal Pietro Ottoboni (1667-1740) om hem te bezoeken en Antonio reisde - wederom met toestemming van het weeshuis - naar Rome. Kardinaal Ottoboni was hevig onder de indruk van het werk van Vivaldi en bood aan zijn beschermheer te worden. Antonio accepteerde het aanbod, verhuisde naar Rome en trok bij de kardinaal in. Gedurende de zes jaar dat Antonio uiteindelijk in Rome verbleef, componeerde hij hoofdzakelijk opera's waarvan het merendeel in opdracht van de kardinaal. De liefde voor de opera bracht Vivaldi in 1726 weer terug naar zijn geboortestad Venetië waar hij zich twee jaar lang bezighield met het componeren voor muziek voor het weeshuis en verantwoordelijk was voor de optredens van het theater van San Angelo te Venetië. Van de jaren 1728 tot en met 1730 was het niet geheel duidelijk waar Vivaldi zich mee bezighield maar in 1730 kwam hij weer in beeld toen hij voor het eerst in zijn leven besloot op tournee te gaan.

Tournee

Ondanks dat er vrijwel geen werken van Vivaldi waren gepubliceerd en het merendeel van zijn werken alleen ten gehore was gebracht in het weeshuis, had Vivaldi in diverse landen een aanzienlijke naam weten op te bouwen en in 1730 besloot hij zijn roem achterna te reizen. Hij reisde naar Hongarije en gaf diverse optredens in Praag, maar deze werden niet allemaal even enthousiast ontvangen. Na Hongarije stond Oostenrijk op het programma waar Vivaldi diverse pogingen deed om in contact te komen met de Oostenrijkse keizer Karel VI (1685-1740). Hij wilde dolgraag een baan als componist aan het Weense hof maar na het overlijden van de keizer in 1740 was deze droom definitief van de baan. Tijdens zijn bezoek aan Wenen ontving Vivaldi een uitnodiging om als eregast de viering van het 100-jarig bestaan van de Amsterdamse Schouwburg bij te wonen en reisde door naar Holland. Om de Hollanders te bedanken voor de uitnodiging verraste hij de aanwezige gasten op een solo-optreden op viool dat zeer goed werd ontvangen.

Overlijden

Antonio verbleef gedurende zijn tournee niet aaneengesloten in het buitenland en wisselde de bezoeken aan Wenen en Praag af met bezoeken aan Venetië. Toen hij in juni 1741 op 63-jarige leeftijd geheel onverwachts overleed bevond hij zich in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen en werd daar dan ook begraven. Opvallend was dat Vivaldi op het moment van zijn overlijden in grote armoede verkeerde, wat moeilijk te verklaren was aangezien hij met zijn werk voor het weeshuis altijd een goed (vast) inkomen had gehad. Na het overlijden van Vivaldi werd zijn werk als componist al snel vergeten aangezien er maar een paar werken van hem waren gepubliceerd. Na zijn dood viel er hierdoor vrijwel niets door te geven aan de componisten die na hem kwamen.

De muzikale werken van Vivaldi

Ondanks dat hij na zijn dood al snel werd vergeten was het werk van Vivaldi van grote invloed op de toenmalige barokmuziek. Historici waren van mening dat de muziek van Vivaldi de overgang tussen de periode van de barok en romantiek had ingezet en zijn vorm van het concerto werd uiteindelijk leidend voor de generatie componisten die na hem kwam. Ondanks dat Vivaldi door zijn collega's vooral werd geroemd om zijn virtuoze vioolspel en zijn kwaliteiten als muziekleraar waren het toch de composities van Vivaldi die de tand des tijds wisten te overleven.

Werk algemeen

Zonder dat er een duidelijke aanleiding voor was hadden de werken van Vivaldi een grote invloed op de barokmuziek van de zeventiende en achttiende eeuw. Wat opmerkelijk was aangezien er vrijwel geen werken van hem beschikbaar waren voor andere componisten. Zijn werken vormden de aanzet voor diverse veranderingen op het gebied van de kerkelijke muziek (die veel vrolijker en luchtiger werd), de opera (hij introduceerde het gebruik van delicate instrumenten als ondersteuning bij gezongen aria's) en de muziekstukken voor strijkers (hij introduceerde diverse nieuwe technieken voor bespelen van de viool). Daarnaast ontwikkelde hij ook het concerto* tot zijn huidige vorm en zijn model werd leidend voor de generatie componisten die na hem kwamen. Hij introduceerde met enige regelmaat nieuwe melodieën en thema's en de vrolijke, heldere en harmonische muziek van zijn hand werd een leidraad voor de muziek in de periode van de romantiek.

* Een concerto - ook wel concert genoemd - was een compositievorm waarbij verschillende groepen met elkaar in dialoog waren of wedijveren. Voorbeeld: de violen spelen een stuk (de vraag), de blazers 'antwoorden'.

Ryom-Verzeichnis

Zoals eerder gezegd was de reden dat Vivaldi al snel na zijn dood werd vergeten gelegen in het feit dat er vrijwel geen muziek van hem was uitgebracht. Pas in de twintigste eeuw kwam hier verandering in toen de Deense musicoloog Peter Ryom (1937) besloot alle werken van Vivaldi te verzamelen en te catalogiseren. De dertien werken die tijdens Vivaldi's leven werden uitgegeven nummerde hij met de Opusnummers één tot en met dertien en de werken die voor het eerst werden gepubliceerd kregen de letters RV (Ryom-Verzeichnis) gevolgd door een Opusnummer. Hierdoor was makkelijk onderscheid te maken tussen de werken die al bekend waren en werken die nog nooit eerder ten gehore waren gebracht.

Oeuvre

Vivaldi's oeuvre als componist was aanzienlijk en voor zover bekend componeerde hij in zijn leven rond de 454 composities voor diverse instrumenten waaronder;

• 2 orgelwerken
• 23 symfonieën
• 40 opera's
• 40 religieuze werken
• 75 sonates voor duo's en/of trio's

Ondanks het feit dat Vivaldi door zijn collega's vooral bewonderd werd door zijn begaafdheid als violist en muziekleraar waren het uiteindelijk zijn composities die wereldberoemd werden. Tot zijn bekendste werken werden gerekend:

• 'L'estro Armonico' (Opus 3); een concert voor twee violen en een cello gecomponeerd in G-mineur
• 'La Cetra' (Opus 9); een verzameling van twaalf muziekstukken voor viool
• 'IV Concerti a violino principale' (Opus 6); een concert voor viool gecomponeerd in G-mineur
• 'Il Cimento dell' armonia et dell' invenzione' (Opus 8) met het zeer bekende 'Quatro Stagioni' - de vier jaargetijden'
• 'Te Deum' (RV App.38.); kerkelijk werk voor sopraan, alt, koor en orkest gecomponeerd in D-majeur
• 'Gloria in D' (RV 589); kerkelijk gezang gecomponeerd in majeur
• 'Domine dominus, Beatus Vir' (RV 597); naar voorbeeld van Psalm 111, gezang voor vijf stemmen, dubbel koor en orkest
• 'Giuditta' (RV 644); één van zijn weinige bewaard gebleven oratoriums

Opera's

Vanaf het moment dat de opera populair werd in Italië, wist Vivaldi al snel naam te maken in het genre en de opera's van zijn hand waren om twee redenen opvallend te noemen. In de eerste plaats claimde Vivaldi dat hij tijdens zijn leven rond de 90 opera's had gecomponeerd maar na zijn dood werden er maar 40 titels teruggevonden. Daarnaast waren er van deze 40 titels maar 21 werken bewaard gebleven die ook nog grotendeels incompleet bleken te zijn. Mede door de slechte administratie van Vivaldi werden zijn opera's na zijn dood nog maar zelden opgevoerd. Als tweede reden kon worden aangevoerd dat Vivaldi het gebruik van obligate instrumenten ter ondersteuning van de aria's in zijn opera's verder ontwikkelde en op diverse punten vernieuwde. Een techniek die vrijwel geen andere componist toepaste in de zeventiende eeuw. De invloed van de opera was vanaf het jaar 1713 zo groot dat deze ook was te horen in de kerkelijke werken van Vivaldi en was terug te zien in de lengte van zijn serenades.